ئاسایشی ئەلیکترۆنی | پاراستنی نهێنیەکانمان لە ئینتەرنێتدا

ئاسایشی ئەلیکترۆنی:

ئایا هیچ شتێک لەبارەی ئاسایشی ئەلیکترۆنیەوە دەزانیت؟ لەم سەردەمەدا کە تەکنەلۆژیا بەستراوەتەوە بە ژیانی ڕۆژانەمانەوە، پرسەکانی ئەمنی لە فەزای ئەلیکترۆنیدا زۆر گرنگ دەبن. هاککردن و فیشینگ و ڤایرۆس زاراوەگەلێکن کە زۆر بیستوومانە. هەڕەشە ئەلیکترۆنییەکان لە ڕەهەندە جیاوازەکاندا کێشەدارن؛ هەر لە دزینی زانیاری بەکارهێنەرەوە تا ئاشکراکردنی بەڵگەنامە هەستیارەکانی ڕێکخراوێکی گەورە، ئەمانە هەموو کێشەگەلێکن کە هەڕەشەی ئەلیکترۆنی دەیھێنن. ئاسایشی ئەلیکترۆنی بۆ ڕێگریکردن لەم جۆرە کێشانە دروست دەکرێت. ئاشنابوون بە ئاسایشی ئەلیکترۆنی گرنگە بۆ ئەوەی لەم جۆرە هەڕەشانە بپارێزیت. لەگەڵمان بمێنەرەوە بۆ زیادکردنی هۆشیاریتان سەبارەت بە ئاسایشی ئەلیکترۆنی.

ئاسایشی ئەلیکترۆنی چییە؟

ئاسایشی ئەلیکترۆنی ئاماژەیە بۆ ئەو ڕێگایانەی کە ڕێگری دەکەن لە هێرشی زیانبەخش لەسەر مۆبایل، کۆمپیوتەر، تۆڕ و ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان بە گشتی. لە ڕاستیدا ئاسایشی ئەلیکترۆنی ئەگەری هەر دەستڕاگەیشتنێکی نەخوازراو بە ئامێر و سۆفتوێر ئەلیکترۆنییەکان کەمدەکاتەوە. ئێستا ڕەنگە پرسیار بکەیت کێ بەرپرسیارە لە ئاسایشی ئەلیکترۆنی. بۆیە دەبێت ڕوونی بکەینەوە کە بواری ئاسایشی ئەلیکترۆنی چییە و کێ لەو بوارەدا کار دەکات.

مێژووی ئاسایشی ئەلیکترۆنی:

چەمکی ئاسایشی ئەلیکترۆنی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو، کاتێک بۆب تۆماس سۆفتوێریەکی کۆمپیوتەریی بە ناوی “کرێپەر” دیزاین کردووە، کە بە یەکەم کرمی کۆمپیوتەر دادەنرێت. پاشان ڕەی تۆملینسۆن، داهێنەری ئیمەیڵ، سۆفتوێریەکی بە ناوی “Reaper” پەرەپێدا کە کرێپەر دەدۆزێتەوە و لەناویان دەبات.

ڕیپەر ئەرکێکی هاوشێوەی دژەڤایرۆسەکانی ئێستای هەبووە و بە یەکەم نموونەی دژەڤایرۆس دادەنرێت. بێگومان گرنگی ئاسایشی ئەلیکترۆنی تا ساڵانی نەوەدەکان درک پێنەکرا کە ئینتەرنێت بەربڵاو نەبوو. تا زیاتر زانیاری لەسەر ئینتەرنێت دادەنرا، دەرفەتی خراپ بەکارهێنان و دزینی زانیاری زیاتر بوو. وردە وردە ئینتەرنێت زیاتر باو بوو و هەڕەشەی زیاتر بوو و دوابەدوای ئەوە ڕێگاکانی مامەڵەکردن لەگەڵ هەڕەشەکان، یان ئاسایشی ئەلیکترۆنی بەهێزتر بوو.

گرنگی و سوودەکانی ئاسایشی ئەلیکترۆنی:

وەک ڕەنگە لە دەوروبەرتدا بیبینیت، تەمەنی بەکارهێنانی مۆبایل و ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان فراوانتر بووە. ئەمڕۆ لە منداڵەوە تا بەساڵاچوو، هەمووان ئینتەرنێت و ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان بەکاردەهێنن و بڕێکی نائاسایی زانیاری کەسی و گشتی دەچێتە ناو ئینتەرنێتەوە. ئەمەش زەمینەیەکی بەپیت بۆ هەڕەشەی ئەلیکترۆنی دروست دەکات و مەترسی خراپ بەکارهێنانی زانیاری و تاوانە ئەلیکترۆنییەکان زیاد دەکات.

ڕێژەی دزەپێکردنی زانیاری لە ساڵی 2019 بەراورد بە ساڵی 2018 دوو هێندە زیادی کردووە و ئەم بابەتە ئاماژەیە بۆ پەرەسەندنی خێرای هەڕەشە ئەلیکترۆنییەکان. دزەکردنی زانیارییەکانی ڕێکخراوەکان نەک تەنها لە ڕووی داراییەوە زیان بە ڕێکخراوەکە دەگەیەنێت، بەڵکو لە لایەنەکانی ترەوە وەک زیانگەیاندن بە ناوبانگەکەی. دوابەدوای گۆڕانکاری و پەرەسەندنی هەڕەشە ئەلیکترۆنییەکان، گرنگی ئاسایشی ئەلیکترۆنی زیاد دەکات و دەبێت بە هەنگاو لەگەڵ ئەم هەڕەشانەدا گەشە بکات.

ڕەهەند و توخمەکانی ئاسایشی ئەلیکترۆنی:

ئاسایشی ئەلیکترۆنی دابەشکراوە بەسەر چەند بەشێکدا، هەر بەشێک لە خۆیدا گرینگە و تەواوکەری بەشەکانی دیکەیە. لە ڕاستیدا سەرکەوتنی ئاسایشی ئەلیکترۆنی ڕێکخراوێک بریتییە لە هەماهەنگی نێوان توخمەکانی. جۆرەکانی ئاسایشی ئەلیکترۆنی بریتین لە:

ئاسایشی نەرمەکاڵا:

ئاسایشی نەرمەکاڵا لەسەر ئەو هەڕەشانە جەخت دەکاتەوە کە ئامێرێکی ئەلیکترۆنی و نەرمەکاڵاکانی دەخاتە مەترسییەوە. بەگشتی ئاسایشی نەرمەکاڵا لە قۆناغی سەرەتایی دیزاینەکەیدا دروست دەبێت.

ئاسایشی داتا یان زانیاری:

ئاسایشی زانیاری یەکپارچەیی و نهێنی داتاکانی هاتنەژوورەوە و دەرچوون و هەروەها داتاکانی ناو بیرگە دەپارێزێت.

ئاسایشی تۆڕ:

ئاسایشی تۆڕ مامەڵە لەگەڵ کێشەکانی سیستەمی کارپێکردن و پێکهاتەی تۆڕ دەکات لەوانە سێرڤەر، هۆست، دیواری ئاگر، خاڵەکانی دەستگەیشتن و پرۆتۆکۆڵەکان بۆ ڕێگریکردن لە هێرشی زیانبەخش.

ئاسایشی کارکردن:

ئاسایشی کارپێکردن بڕیار و پرۆسەکان لەخۆدەگرێت کە دەستڕاگەیشتن بە بەکارهێنەر بۆ تۆڕەکە و چۆنیەتی هەڵگرتنی داتاکان لێیەوە کۆنتڕۆڵ دەکەن.

ئاسایشی ئینتەرنێتی شتەکان:

ئەو ئامێرانەی بە ئینتەرنێتی شتەکان تەیارکراون بەبێ دەستێوەردانی مرۆڤ پەیوەندی بە ئینتەرنێتەوە دەکەن و پەیوەندییەکی پارێزراو بە ئینتەرنێتەوە پێویستی بە ئاسایشی ئەلیکترۆنی هەیە.

پلانی بەڕێوەبردنی قەیران و بەردەوامی بازرگانی:

لەم حاڵەتەدا شێوازی مامەڵەکردنی ڕێکخراوەکە لەگەڵ هەڕەشەی ئەلیکترۆنی و هەر کێشەیەکی تر کە ببێتە هۆی لەدەستدانی زانیاریەکان لێکۆڵینەوەی لەسەر دەکرێت و دواجار پلانێک دروست دەکرێت.

ئاسایشی هەور:

ئاسایشی هەور گرنگی بە پاراستنی داتا و نەرمەکاڵا و ژێرخانی ناو هەورەکە دەدات.

هۆشیاری بەکاربەران:

بەکارهێنەران یەکێکە لە هۆکارە گرنگەکانی ئاسایشی ئەلیکترۆنی. وەک بەکاربەرێک، بە ئاگاداربوون لە هەڕەشە ئەلیکترۆنییەکان و ڕێگاکانی ڕێگریکردن لێیان، دەتوانرێت ئاسایشی ئەلیکترۆنی کەسی و ڕێکخراوەیی بپارێزرێت.

ئاسایشی فیزیکی:

ئاسایشی فیزیکی هەر ڕێوشوێنێک دەگرێتەوە کە بەکاربەر و ڕێکخراوەکە لە هەڕەشەکانی جیهانی ڕاستەقینە بپارێزێت. ئەم کارە لەوانەیە دانانی کامێرای چاودێری یان بەکرێگرتنی پاسەوان بێت.

جۆرەکانی هەڕەشەی ئەلیکترۆنی:

لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا، هەڕەشە و شێوازەکانی خراپ بەکارهێنانی زانیاری و تێکدانی ئاسایشی بەکارهێنەران، ڕێکخراو و دامەزراوەکان فۆرمێکی نوێ وەردەگرن. جۆری جیاوازی هەڕەشەی ئەلیکترۆنی هەیە و ئاشنابوونی ڕێژەیی لەگەڵیاندا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەکان بەسوود دەبێت. بە گشتی ئەو حاڵەتانەی هەڕەشە لە ئاسایشی ئەلیکترۆنی دەکەن بەسەر 3 بەشدا دابەش دەکرێن: تاوانی ئەلیکترۆنی، هێرشی ئەلیکترۆنی و تیرۆری ئەلیکترۆنی.

ئەو کەسانە یان گروپانەی بە مەبەستی خراپ بەکارهێنانی دارایی یان دروستکردنی پشێوی دەکەونە ژێر پۆلی تاوانە ئەلیکترۆنییەکان. هێرشی ئەلیکترۆنی بەزۆری زانیاری سیاسی دەکاتە ئامانج. تیرۆری ئەلیکترۆنی گرنگی بە دروستکردنی تیرۆر دەدات لە ڕێگەی زیانگەیاندن بە سیستەمی ئەلیکترۆنی. دەستڕاگەیشتن بە سیستەمەکەت پێویستە بۆ ئەوەی ئەم هەڕەشانە جێبەجێ بکرێن. لەم بەشەی خوارەوەدا فێری جۆرەکانی هەڕەشە ئەلیکترۆنیەکان دەبیت کە دەبنە هۆی دەستڕاگەیشتن بە سیستەمەکان بە شێوەیەکی نەخوازراو.

1. بەرنامەی زیانبەخش

هەر نەرمەکاڵایەکی زیانبەخش بە بەرنامەی زیانبەخش دادەنرێت. بەگشتی تاوانبارانی ئەلیکترۆنی و هاکەرەکان گەشەپێدەری بەرنامە زیانبەخشەکانن کە دەستوەردان لە سیستەمی بەکارهێنەردا دەکەن. بەرنامەی زیانبەخش بە چەندین شێوە بڵاودەبێتەوە، وەک کردنەوەی ئیمەیڵی گوماناوی یان کلیککردن لەسەر بەستەری نەناسراو.

ڤایرۆس:

ڤایرۆس بریتیە لە بەرنامەیەکی زیانبەخش کە خۆی بە فایلەکانەوە دەلکێت و بە دووبارەکردنەوە و تووشکردنی فایلەکان بە تەواوی سیستەمەکەدا بڵاودەبێتەوە.

ترۆجان:

ترۆجان جۆرێکە لە بەرنامەی زیانبەخش کە لە نەرمەکاڵایەکی شەرعی دەچێت، بەڵام لە ڕاستیدا زانیاری کۆدەکاتەوە یان زیانیان پێدەگەیەنێت کاتێک دەچێتە ناو سیستەمەکەوە.

Spyware:

Spyware بریتیە لە بەرنامەیەکی زیانبەخش کە بە نهێنی چالاکییەکانی بەکارهێنەر لەسەر سیستەمەکە تۆمار دەکات. بۆ نموونە نەرمەکاڵای سیخوڕی ئەگەری دزینی زانیاری کارتی بانکی دابین دەکات.

2. SQL injection

SQL injection جۆرێکە لە هێرشی ئەلیکترۆنی کە بنکەدراوەیەک دەکاتە ئامانج. لەم حاڵەتەدا تاوانبارانی ئەلیکترۆنی بە بەکارهێنانی فرمانی SQL کۆدی زیانبەخش دەخەنە ناو بنکەدراوە و دەستیان بە زانیارییە هەستیارەکانی دەگات.

3. فیشینگ

بە ئەگەرێکی زۆرەوە، زاراوەی فیشینگت زۆر بیستووە. تاوانباران هەوڵدەدەن زانیاری بەکارهێنەر بەدەستبهێنن بە ئیمەیڵ و نامە کە پێدەچێت لە ڕێکخراوە یاساییەکانەوە بێت. یەکێک لەو هۆکارانەی کە جەخت لەوە دەکرێتەوە کە هەرگیز نابێت زانیاری کەسی و هەژماری بانکی خۆت لەگەڵ کەسانی نەناسراودا هاوبەش بکەیت، فیشینگە.

فیشینگ بە ئامانج

فیشینگ بە ئامانج جۆرێکە لە فیشینگ کە بەکارهێنەرێک، ڕێکخراوێک، یان بزنسێکی دیاریکراو دەکاتە ئامانج.

4. پیاو لە هێرشی ناوەڕاست

هێرشی پیاوی ناوەڕاست (MitM) کاتێک ڕوودەدات کە تاوانبارێک دەچێتە نێوان پەیوەندییەکانی دوو لایەنی دیکە و زانیارییە ئاڵوگۆڕکراوەکان وەردەگرێت. ئەم هێرشە لە کاتێکدا ڕوودەدات کە لایەنەکان هەست بە بوونی کەسی سێیەم ناکەن لەم پەیوەندییەدا.

5. هێرشی ڕەتکردنەوەی خزمەتگوزاری

ئامانجی هێرشی ڕەتکردنەوەی خزمەتگوزاری (DDoS) تێکدانی کاری گرینگی سیستەمەکانە بە ناردنی قەبارەیەکی زۆر لە ترافیک بۆ تۆڕی سیستەمی ئامانج بۆ خاوکردنەوەی بۆ ئەنجامدانی داواکارییەکان.

6. ڕانسۆموێری

Ransomware جۆرێکە لە بەرنامەی زیانبەخش کە لە ڕێگەیەوە تاوانبار فایلەکانی سیستەمی قوربانییەکە قفڵ دەکات و داوای فیدیە دەکات لە بەرامبەر ئازادکردنیان.

7. ئەندازیاری کۆمەڵایەتی

ئەندازیاری کۆمەڵایەتی هێرشێکە لەسەر بنەمای پەیوەندییە مرۆییەکان کە فێڵ لە بەکارهێنەران دەکات بۆ لەناوبردنی ئاسایشی زانیارییە پارێزراوەکانیان.

8. فۆڕمی جاککردن

تاوانبارانی ئەلیکترۆنی لاپەڕەکانی فۆڕمی ماڵپەڕەکان هاک دەکەن کە کۆدی تووشبوو بە جاڤاسکڕێپتیان تێدایە و زانیارییەکانی بەکارهێنەر دەدزن. ئەم ئۆپەراسیۆنە پێی دەوترێت فۆرم جاککردن.

9. کریپتۆجاکینگ

کریپتۆجاکینگ جۆرێکە لە هەڕەشەی ئەلیکترۆنی کە بەبێ مەبەست نەرمەکاڵای کانزای دراوی کریپتۆ لەسەر سیستەمی بەکارهێنەرێک دادەمەزرێنێت.

10. هەڕەشە ناوخۆییەکان

هەڕەشە ناوخۆییەکان بریتین لە کێشە ئەمنییەکان کە بەهۆی کارمەند و کڕیارەکانەوە دروست دەبن و هۆکارە مرۆییەکان بە گشتی.

11. هێرشی ساختەکردنی DNS

ئەم جۆرە هێرشە بە دەستکاریکردنی DNS ئاڕاستەی سایتە تووشبووەکان دەکات.

12. بۆتنێت

بۆتنێت تۆڕێکە لە بەرنامە زیانبەخشەکان کە سیستەمەکە تووش دەکات و ڕێگە بە تاوانباران دەدات کارە دڵخوازەکانیان بەبێ مۆڵەتی بەکارهێنەر ئەنجام بدەن.

13. ئەدڤێر

Adware جۆرێکە لە نەرمەکاڵای ڕیکلام کە توانای بڵاوکردنەوەی بەرنامەی زیانبەخشی هەیە.

پێشنیارەکان بۆ زیادکردنی ئاسایشی ئەلیکترۆنی:

هەڕەشەی ئەلیکترۆنی لەسەر تاک و ڕێکخراوەکان ڕۆژانە زیاد دەکات و لە دۆخێکی لەو جۆرەدا دەتوانیت زانیارییەکانتان بپارێزن بە جێبەجێکردنی چەند پێشنیارێکی سادە. ئاسایشی ئەلیکترۆنی خۆت زیاد بکە بە فێربوونی ئەو شتانەی لەم بەشەدا باسکراون.

• هەمیشە نەرمەکاڵا و سیستەمی کارپێکردنەکەت نوێ بکەرەوە. بەم کارە سوودمەند دەبیت لە نوێترین نوێکارییە ئەمنییەکانی نەرمەکاڵا پەیوەندیدارەکان.
• دژەڤایرۆس بەکاربهێنە. نەرمەکاڵای دژەڤایرۆس ڤایرۆسەکان لە سیستەمەکەتدا دەدۆزێتەوە و لایان دەبات.
• وشەی نهێنی بەهێز بەکاربهێنە. ئەو وشەی نهێنیانەی کە دەتوانرێت پێشبینی بکرێن یان لە دەستەواژەی سادە پێکدێن، بە ئاسانی هاک دەکرێن.
• ئیمەیڵی نەناسراو یان گوماناوی مەکەرەوە، چونکە لەوانەیە تووشی بەرنامەی زیانبەخش بێت.
• کلیک لەسەر لینکی بێناو مەکە. ڕەنگە تووشی پەیامی سەیر بووبێتیت لەلایەن بەکارهێنەرانی بێناوەوە کە داوات لێدەکەن ئەو بەستەرە بکەیتەوە کە تەوەرەی “خەڵاتت بەدەستهێناوە”.
• دوور بکەوەرەوە لە کلیککردن لەسەر هەر بەستەرێکی بێناو لەلایەن بەکارهێنەرانەوە یان بەستەرەکانی سایتە ناجێگیرەکان.
• دڵنیابە لە ئاسایشی وای فای و دوور بکەوەرەوە لە پەیوەندیکردن بە وای فای ناپارێزراو و نەناسراوەوە. پەیوەندیکردن بە وای فای ناپارێزراوەوە، بەرەوڕووی هێرشی پیاوی ناوەڕاست دەبیتەوە.
• زۆرێک لە بەکارهێنەران بە هەڵە پێیان وایە هەڕەشەی ئەلیکترۆنی تەنها بۆ ڕێکخراوە هەستیار و تایبەتەکانە، لەکاتێکدا هەموو کەسێک پەیوەندی بە ئینتەرنێتەوە دەکات پێویستی بە ئاسایشی ئەلیکترۆنی هەیە.