گەشبینی و ڕەشبینی دوو هەڵوێستی دەروونی گرنگن لە ژیاندا کە چۆنیەتی تێڕوانینی مرۆڤەکان و ئەوانی دیکە و داهاتوو لە قاڵب دەدەن. ئەم دوو حاڵەتە دەروونییە کاریگەری قووڵیان لەسەر چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگەکان و سەرکەوتن و تەندروستی دەروونیمان هەیە. جیاکردنەوەی گەشبینی بەسوود و گەشبینی زیانبەخش یان بێهەڵوێست پێویستی بە لێکۆڵینەوەیەکی وردی بۆچوون و ڕەفتارەکانت هەیە لە بەرامبەر واقیعدا. گەشبینی کاتێک بەسوودە کە بتوانێت پاڵنەر و وزە و ستراتیژی کاریگەر بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بهێنێتە ئاراوە. بەڵام کاتێک گەشبینی دەبێتە هۆی پشتگوێخستنی واقیع و مەترسییەکان، سنووردارە لەگەڵ بێهەڵوێستی.
پێناسەی گەشبینی و ڕەشبینی:
کاتێک سەیری دۆخێک دەکەیت و بیر لە دەرفەت و چارەسەرەکان دەکەیتەوە لەبری ئەوەی سەرنجت لەسەر کێشەکان بێت، لە ڕاستیدا گەشبینیت. گەشبینەکان پێیان وایە تەنانەت لە سەختترین بارودۆخدا هیوایەک هەیە و هەموو تەحەددایەک دەتوانێت ببێتە شوێنێکی هەڵدانی سەرکەوتن. گەشبین وەک کەسێک وایە کاتێک باران دەبارێت بەدوای کەوانەدا دەگەڕێت.
ڕەشبینەکان زیاتر بیر لە کێشەکان دەکەنەوە نەک دەرفەتەکان و پێیان وایە کە شتەکان دەتوانن خراپتر بن. ڕەشبینی وەک چاویلکەیەک وایە کە هەموو شتێک تاریکتر دەردەخات، تەنانەت کاتێک خۆر لە ئاسماندا بێت.
بە سادەیی، گەشبینەکان جیهان بە ڕوانگەیەکی ئەرێنیتر دەبینن، لە کاتێکدا ڕەشبینەکان زیاتر سەرنجیان لەسەر ئاستەنگ و سەختییەکانە. هەردوو دیدگاکە (گەشبینی و ڕەشبینی) بەشێک لە واقیع دەبینن، بەڵام جیاوازییەکە ئەوەیە کە گەشبینی وزە و پاڵنەرێکی زیاترمان پێدەبەخشێت بۆ ئەوەی بەرەو پێشەوە بچین، لەکاتێکدا ڕەشبینی دەتوانێت وامان لێبکات بوەستین یان دوودڵ بین.
گەشبینی و ڕەشبینی چۆن دروست دەبێت؟
1. هۆکارە بایۆلۆژی و بۆماوەییەکان، گەشبینی و ڕەشبینی دروست دەکەن:
توێژینەوەکان دەریدەخەن کە هەندێک کەس بە سروشتی زیاتر مەیلیان بۆ گەشبینی یان ڕەشبینی هەیە بەهۆی جیناتەوە. بۆ نموونە، کارکردنی گواستەرە دەمارییەکانی وەک دۆپامین ڕەنگە هەستی ڕەزامەندی یان هیوا بەرز بکاتەوە.
2. ژینگەی خێزانی و پەروەردەیی، گەشبینی و ڕەشبینی دروست دەکەن:
ژینگەی خێزانی و پەروەردەیی کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر دروستبوونی گەشبینی و ڕەشبینی لە تاکەکاندا هەیە. منداڵان مۆدێلی ڕەفتار و هەڵوێستی دایک و باوکیان دەکەن؛ ئەگەر دایک و باوک لە کاتی ڕووبەڕووبوونەوەی کێشەکان ئارامی و هیوایان هەبێت، ئەم تێڕوانینە ئەرێنییە بۆ منداڵەکانیان دەگوازرێتەوە. لەبەرامبەردا ئەو خێزانانەی کە هەڵوێستێکی نەرێنی یان بێ ئومێد پیشان دەدەن، ژینگە بۆ گەشەکردنی ڕەشبینی دابین دەکەن. هاندان و بەهێزکردنی ئەرێنی، ژینگەیەکی گەرمی سۆزداری و فێرکردنی کارامەییەکانی چارەسەرکردنی کێشەکان هۆکاری کاریگەرن بۆ پەروەردەکردنی گەشبینی، لە کاتێکدا ڕەخنەی زۆر، پشتگوێخستن، یان گرژی خێزانی دەتوانێت هەڵوێستێکی ڕەشبینانە پەروەردە بکات.
3. ئەزموونەکانی ڕابردوو، گەشبینی و ڕەشبینی دروست دەکەن:
ئەزموونە سەرکەوتووەکان هەڵوێستێکی گەشبینانە پەروەردە دەکەن. بەڵام شکستی دووبارە بەبێ پشتیوانییەکی پێویست ڕەشبینی و گومان لەخۆبوون زیاد دەکات.
4. ڕۆشنبیری و کۆمەڵگا، گەشبینی و ڕەشبینی دروست دەکەن:
کولتوور و کۆمەڵگا ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە داڕشتنی گەشبینی و ڕەشبینی. ئەو کولتوورانەی کە بەهاکانی وەک هیوا و هاوکاری و پێشکەوتن بەرەوپێش دەبەن، هانی خەڵک دەدەن کە هەڵوێستێکی ئەرێنییان هەبێت. هەروەها ئەو کۆمەڵگایانەی کە ئاهەنگ دەگێڕن بۆ سەرکەوتنەکان و پشتگیری کۆمەڵایەتی بەهێز پێشکەش دەکەن، هەستی گەشبینی لە تاکەکاندا پەروەردە دەکەن. لە لایەکی دیکەوە ژینگە کۆمەڵایەتییە پڕ لە نائەمنی، بێمتمانەیی، یان کێبڕکێی ناتەندروست دەتوانێت ڕەشبینی لە تاکەکاندا بڵاو بکاتەوە. هەروەها میدیا و کارلێکی کۆمەڵایەتی و بیروباوەڕی بەکۆمەڵ کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر چۆنیەتی تێڕوانینی مرۆڤەکان هەیە بۆ ژیان.
کاریگەرییەکانی گەشبینی لەسەر سەرکەوتن و تەندروستی دەروونی:
1. کاریگەری گەشبینی لەسەر تەندروستی دەروونی:
کەسانی گەشبین کەمتر تووشی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ دەبن. ئەوان ستراتیژییەکانی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەرێنی بەکاردەهێنن کاتێک ڕووبەڕووی فشار دەبنەوە. بۆ نموونە کەسێک کە لە تاقیکردنەوەی کاردا شکستی هێنابێت، لەوانەیە ئەو ئەزموونە وەک دەرفەتێک بۆ باشترکردنی تواناکانی ببینێت.
2. کاریگەری گەشبینی لەسەر تەندروستی جەستە:
هەردوو گەشبینی و ڕەشبینی کاریگەرییان لەسەر تەندروستی جەستە هەیە. توێژینەوەکان دەریانخستووە کە گەشبینی دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان کەم بکاتەوە. هەروەها کەسانی گەشبین سیستەمی بەرگری لەشیان بەهێزترە.
3. کاریگەرییەکانی گەشبینی لەسەر سەرکەوتنی پیشە و ئەکادیمی:
کەسانی گەشبین زیاتر ئامانجی گەورە مەبەستیان هەیە و خۆڕاگری زیاتر لە بەرامبەر ئاستەنگەکاندا نیشان دەدەن. ئەوان شکست وەک کۆتایی نابینن، بەڵکو وەک دەرفەتێک بۆ فێربوون دەبینن.
کاریگەرییەکانی ڕەشبینی لەسەر سەرکەوتن و تەندروستی دەروونی:
1. کاریگەری ڕەشبینی لەسەر تەندروستی دەروونی:
ڕەشبینی دەبێتە هۆی زیادبوونی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی و هەستکردن بە ناتەواوی. بۆ نموونە کەسێک کە بەردەوام بیر لە شکستهێنان لە شتێکدا دەکاتەوە، لەوانەیە دەستبەرداری هەوڵدان بۆ گەیشتن بە ئامانجەکە بێت.
2. کاریگەری ڕەشبینی لەسەر تەندروستی جەستە:
وەک وتمان هەردوو گەشبینی و ڕەشبینی کاریگەرییان لەسەر تەندروستی جەستە هەیە. فشاری درێژخایەن لە کەسانی ڕەشبیندا دەبێتە هۆی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی وەک بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن، شەکرە و کێشەکانی هەرس.
3. کاریگەری ڕەشبینی لەسەر ئەدای کۆمەڵایەتی و پیشەیی:
زۆرجار ڕەشبینەکان مەیلیان هەیە زوو پڕۆژە و پەیوەندییەکان بەجێبهێڵن، چونکە داهاتوو بە تاریک دەبینن.
چۆن گەشبینتر بین؟
بۆ ئەوەی زیاتر گەشبین بین، پێویستە تێڕوانینمان بۆ ژیان بگۆڕین. سەرەتا سەرنجت لەسەر لایەنە ئەرێنییەکانی شتەکان بێت و لەبری کێشە بیر لە چارەسەرەکان بکەرەوە. سوپاسگوزاری ڕۆژانە بۆ شتە بچووکەکان مێشکت دەگۆڕێت بۆ ئەرێنی. واز لە بەراوردکردنی خۆت بە کەسانی تر بێنە و سەرنجت لەسەر گەشەپێدانی کەسی بێت. هەروەها پەیوەندیکردن لەگەڵ کەسانی ئەرێنی و دوورکەوتنەوە لە کەسانی نەرێنی کاریگەرییەکی زۆری هەیە. لە کۆتاییدا قبوڵکردنی ئەو ڕاستییەی کە کێشەکان بەشێکن لە ژیان و وانە لێیانەوە فێربین، یارمەتیت دەدات هەست بە هیوای زیاتر بکەیت. ڕێگا هەیە بۆ ئەوەی گەشبینتر بین، هەندێکیان لە خوارەوە ئاماژەیان پێدەکەین:
1. گۆڕینی هەڵوێستەکان لەگەڵ چارەسەری مەعریفی:
چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە گۆڕینی شێوازی بیرکردنەوەی نەرێنی. بۆ نموونە بە گۆڕینی بیرکردنەوە ڕەشبینەکان بە بیرکردنەوەیەکی ئەرێنیتر. نموونە: لەبری ئەوەی بڵێیت “هەمیشە شکست دەهێنم”، دەتوانیت بڵێیت “ئەم شکستە وانەیەکی باشە بۆ داهاتوو”.
2. پراکتیزەکردنی سوپاسگوزاری:
هەموو شەوێک سێ شتی ئەرێنی لەسەر ڕۆژەکەت بنووسە. ئەم ڕاهێنانە سادەیە دەتوانێت یارمەتیت بدات کە بیرکردنەوەت لەسەر لایەنە باشەکانی ژیان چڕ بکاتەوە.
3. باشترین دۆخ بە خەیاڵتدا بهێنە:
بە بەردەوامی بیر لە داهاتوویەکی ئەرێنی بکەرەوە و بە وردی بیبینە. نموونە: بیهێنە بەرچاوت کە دوای 5 ساڵ کارێکی ئایدیاڵت گەیشتووی و خێزانێکی ئارامت هەیە.
4- خۆت بە کەسانی ئەرێنی دەورە بدە:
خۆت دەورە بدە بە هاوڕێ و ئەندامانی خێزانەکەت کە هانتان دەدەن بۆ گەشەکردن. ڕەشبینەکان لە ژینگە ئەرێنییەکاندا بەزۆری هەڵوێستەکانیان ڕێکدەخەن.
5. خوێندن و پەروەردە:
خوێندنەوەی کتێبەکانی وەک “دۆزینەوەی مانای ژیان” لە نووسینی ڤیکتۆر فرانکڵ یان “بیرکردنەوەی ئەرێنی” لە نووسینی مارتن سێلیگمان دەتوانێت بیرکردنەوەت بگۆڕێت.
6. وەرزش و چالاکیی جەستەیی:
وەرزشکردن یارمەتی زیادکردنی هۆرمۆنە دڵخۆشکەرەکانی وەک ئەندۆرفین دەدات و باری دەروونی گشتی باشتر دەکات.
تایبەتمەندییەکانی گەشبینی بەسوود:
- ڕیالیزم بە هیواوە
- تەرکیز لەسەر هەوڵدان و کۆنترۆڵکردن
- پشتگیریکردن لە بڕیاردانی عەقڵانی
- لەبەرچاوگرتنی ئەگەری شکست و ئامادەکاری
تایبەتمەندییەکانی گەشبینی زیانبەخش:
- پشتگوێخستنی ڕاستییەکان
- چاوەڕوانییە ناڕاستەقینەکان
- گرنگی نەدان بە وردەکاری یان مەترسییەکان
- پشت بەستن بە بەخت یان هۆکاری دەرەکی
نموونەی جیاکردنەوەی گەشبینی سودبەخش و زیانبەخش:
- گەشبینی بەسوود: بازاڕ دەتوانێت گەشە بکات، بەڵام من پێش کڕینی پشکەکان ئەدای کۆمپانیاکە دەپشکنم.
- گەشبینی بێهەڵوێست: هەمووان دەڵێن ئەم ستۆکە زۆر باشە، بۆیە دڵنیام دەوڵەمەند دەبم!
- گەشبینی بەسوود: کارەکەم لە خەباتدایە، بەڵام هەوڵدەدەم لە ڕێگەی شیکاری بازاڕ و ستراتیژی نوێ گەشە بکەم.
- گەشبینی بێهەڵوێست: تەنها پێویستم بە بیرۆکەیەکی گەورەیە. کڕیارەکان بە تەنیا دێن.
- گەشبینی سودبەخش: تۆ باوەڕت وایە ناکۆکی لەگەڵ هاوڕێکەت لە ڕێگەی قسەکردن و لێکتێگەیشتنی یەکترەوە چارەسەر دەکرێت.
- گەشبینی بێهەڵوێست: تۆ وا گریمانە دەکەیت کە ململانێیەکە خۆی چارەسەر دەبێت و هیچ کردار و گفتوگۆیەک پێویست نییە.
- گەشبینی یارمەتیدەر: تۆ پێت وایە ئەگەر ئەمڕۆ شکست هێنا، دەتوانیت لە هەڵەکانت فێر بیت و جارێکی تر سەرکەوتوو بیت.
- گەشبینی بێهەڵوێست: تۆ وا گریمان دەکەیت کە شکست بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی دەگۆڕێت بۆ سەرکەوتن، بەبێ ئەوەی پێویست بکات ڕەفتار یان ڕێبازەکەت بگۆڕیت.
وشەی کۆتایی:
گەشبینی و ڕەشبینی دوو هەڵوێستی سەرەکین کە کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر سەرکەوتن و تەندروستی دەروونی و کوالیتی ژیان هەیە. گەشبین بوون بە مانای پشتگوێخستنی کێشەکان نییە، بەڵکو ڕێگایەکە بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی ئەرێنیتر سەیری تەحەددیاتەکان بکەین و دەرفەتەکان بقۆزنەوە. بۆ بەدەستهێنانی ژیانێکی خۆشتر و سەرکەوتووتر دەتوانیت ئەم هەڵوێستە بەهێزتر بکەیت بە پراکتیزەکردنی سادەی وەک سوپاسگوزاری و قبوڵکردنی شکست و پەرەپێدانی پەیوەندی ئەرێنی. وەک مارتن سێلیگمان لە لێکۆڵینەوەکانیدا نیشانی داوە، گەشبینی کارامەیییەکە کە دەتوانرێت بە پراکتیک و فۆکەس فێری بکرێت و چێنرێت.
