بە زاراوەیەکی سادە، ئەتەکێت بریتیە لە کۆمەڵێک ڕەفتاری باش و دروست کە مرۆڤ لە بوونەوەرەکانی دیکە جیا دەکاتەوە. ئەم داب و نەریتە ڕەگ و ڕیشەی لە بیروباوەڕ و بەها کولتوورییەکانی هەر کۆمەڵگایەکدا داکوتاوە و بە تێپەڕبوونی کات وەک ڕێسایەکی نەنووسراو بەڵام پەسەندکراو پێکهاتووە. ئەو پرەنسیپانەی کە پێگەیەکی جددی و ڕێزداریان هەیە نەک تەنها لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان بەڵکو لە ژینگە پیشەییەکانیشدا و ڕەچاوکردنیشیان نیشانەی پێگەیشتنی فیکری و ئەخلاقی و کۆمەڵایەتی مرۆڤە.
چەند بنەمای سەرەکی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی:
- ئەتەکێت پردێکە لە نێوان کەسایەتی ناوەوەمان و ئەو وێنەیەی کە لە مێشکی ئەوانی تردا لە خۆمان دروستی دەکەین. بە پابەندبوون بەم بنەمایانە دەبینە تاکێکی ڕۆشنبیر و کۆمەڵایەتی. کەسێک کە بوونی لە هەر کۆبوونەوەیەکدا کاریگەرییەکی بەردەوام بەجێدەهێڵێت.
- ئەتەکێت نەک هەر فێری شێوازی دروستی قسەکردن و ڕەفتارکردنمان دەکات لە کۆمەڵگادا، بەڵکو یارمەتیدەرمانە بۆ ئەوەی لە هەر بارودۆخێکدا باشترین وەشانی خۆمان بخەینەڕوو.
- یەکەم بەریەککەوتن یەکێکە لە گرنگترین ساتەکانی هەر پەیوەندییەک. زەردەخەنەیەکی دۆستانە و نیگایەکی متمانەبەخۆبوون و دەستگرتنێکی گەرم هەموویان دەتوانن پەیامێکی ڕوون لە ئەدەب و ڕێز و کارەکتەری ئێمە بگەیەنن. ئەم ساتە کورتانە هەندێک جار بۆ هەمیشە لە مێشکی مرۆڤەکاندا دەمێننەوە.
- ئاداب تەنها بۆ کۆبوونەوە فەرمیەکان یان ژینگەی کارکردن نییە؛ ڕۆڵێکی بەرچاو دەگێڕن لە پەیوەندی سۆزداری و هاوسەرگیری و تەنانەت هاوڕێیەتیشدا. زۆربەمان بیر لە هاوسەرگیری لەگەڵ کەسێک دەکەینەوە کاتێک بۆ یەکەمجار دڵنیا دەبینەوە لە ڕەوشت و ئەدەب و ڕێزگرتن لە کارلێکەکانی ڕۆژانەدا.
- لە کۆتاییدا ڕەچاوکردنی ئەتەکێت متمانە و ڕێز و جەماوەری کۆمەڵایەتیمان پێدەبەخشێت. چونکە کەس نایەوێت پەیوەندی بە کەسێکەوە هەبێت کە شێوازی دروستی ڕەفتارکردن لەبەردەم خەڵکدا نەزانێت. ئەم بنەمایانە فێرمان دەکەن کە بەرپرسیار و پابەند و پێگەیشتوو بین و بەهای پەیوەندییە مرۆڤییەکان بدەین.
ناسینی بنەما گرنگەکانی ئەتەکێت:
لەم بەشەی خوارەوەدا فێری چەندین لایەنی ئەتەکێت دەبیت کە یارمەتیدەرێکی زۆرت دەبێت لە دامەزراندنی پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ کەسانی دیکە.
بنەماکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی لە خێزاندا:
- ڕێزگرتن لە مافی یەکتر
- بەکارهێنانی تۆنێکی بەئەدەب لە کاتی قسەکردندا
- لەبیرنەکردنی، سوپاسکردن بۆ پێزانین
- ڕێزگرتن لە کەلوپەلی یەکتر
- بەکارنەهێنانی شتەکانی یەکتر بەبێ مۆڵەت
- ڕێزگرتن لە فەزای کەسی ئەندامانی خێزان
- کۆکردنەوەی کەلوپەلەکانت
- ڕێزگرتن لە خواردنی بەکۆمەڵ
- قسە نەکردن بە دەم پڕەوە.
- نەبڕینی قسەکانی ئەندامانی خێزان
- هاوار نەکردن بەسەر ئەندامانی خێزانەکەت
ئاداب بۆ ناسینی کەسانی نوێ:
لە ژیاندا دۆخێک هەیە کە دەبێت کەسانی نوێ بناسین، ئەم بارودۆخانە دەتوانن دەرفەتی بەنرخ بن بۆ ئێمە. لەوانەیە بتوانیت هاوسەری داهاتووت بدۆزیتەوە یان هاوڕێیەکی باش. لەکاتی ناسینی کەسانی نوێدا ئەم بنەمایانە ڕەچاو بکە:
1. خەندە:
هەمیشە زەردەخەنە هەستێکی ئینتیما دروست دەکات و ئەو هەستە بە کەسی بەرامبەر دەبەخشێت کە ئامادەی پەیوەندیکردنه. بۆیە زەردەخەنە بکە، بەڵام بە شێوەیەک نەبێت کە شێت دەرکەویت. زەردەخەنەیەکی شیرین و دۆستانە کە نیشانەی ڕەزامەندی ئێوەیە لەم دیدارە.
2. تەوقە:
تەوقە بکە، بەڵام دەستی بەرامبەرەکەت بچەقێنەوە و بە خێرایی ئازادی بکە. هەرگیز دەستی پەیوەندیدارەکە بۆ ماوەیەکی زۆر مەگرە چونکە بەم کارە، پێشێلکردنی نهێنی کەسەکە دەکەیت. بە دەست دەست لە شانی بەرامبەر مەدە. لەبەردەم ئافرەتان باشترە پیاوان کەمێک مەیل بۆ پێشەوە و زۆر کەم کڕنۆش بکێشن.
3. سەیری چاوی کەسی بەرامبەر بکە:
ئەگەر بەدوای پەیڕەوکردنی یاساکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتیدا دەگەڕێیت، ئەوا بە درێژایی گفتوگۆکانت چاوت لەگەڵ بینەرەکانتدا بگرە چونکە ئەمە ئاستێکی متمانە و لێکتێگەیشتن لە نێوانتاندا دروست دەکات. هەروەها چاوپێکەوتن نیشانەی متمانە بەخۆبوونە و لە دۆخێکی باش و ئەرێنیدا نیشانت دەدات. ئەو کەسانەی لە کاتی گفتوگۆدا زۆر سەیری زۆر شتی تر دەکەن، شکست دەهێنن لە بەدەستهێنانی متمانەی ئەو کەسەی کە قسەی لەگەڵ دەکەن.
4. لە کاتی ناساندنەکاندا هەستن:
ئەگەر دەتەوێت ڕەچاوی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی بکەیت، هەستە و دەستگرتن یان سڵاوکردن پێشکەش بکە کاتێک ناسێنیت. تەنانەت ئەگەر لە ناوەڕاستی شتێکدا بیت (بۆ نموونە خواردنی ژەمی ئێوارە)، وەستان بە جۆرێک لە قەدرزانی دادەنرێت کاتێک دەناسێنرێت.
ئاداب و بنەماکانی بوون لە گروپێکدا:
1. لەبەردەم خەڵکدا بە دەنگی بەرز قسە مەکە:
قسەکردن بە دەنگی بەرز لەبەردەم خەڵکدا ئەوە دەگەیەنێت کە تۆ بێتوانایت لە قسەکردنی لۆژیکی لەگەڵ کەسانی تر و بە دڵنیاییەوە دەتەوێت خۆت دووپات بکەیتەوە، ئەمەش بێدەسەڵاتی خۆت نیشان دەدات و وا لە دەوروبەرت دەکات هەست بە سترێس بکەن لەکاتی پەیوەندیکردن لەگەڵتدا.
2. نەبڕینی قسەکانی ئەوانی تر:
یەکێک لە ناشرینترین کردەوەکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی بریتییە لە بڕینی قسەکانی خەڵک. کاتێک کەسێک لەناو قەرەباڵغیدا قسە دەکات، سەبر بگرە و کاتێک تەواو بوو قسە بکە. پچڕانی قسەی کەسانی تر نیشانەی بێڕێزیکردنە.
3. هەرگیز جنێو مەده:
جنێودان ئەوە نیشان دەدات کە ناتوانیت بە بەکارهێنانی وشە و دەستەواژەی گونجاو بیروڕاکانت دەرببڕیت و پەنا بۆ جنێودان دەبەیت. ئەمە زۆر ناشیرینە و دوورە لە ڕەوشت و ئەدەب.
4. ڕوخسارێ ڕێک و پێکت هەبێت:
بۆ ئەوەی لەناو قەرەباڵغیدا بیت و پەیوەندی لەگەڵ کەسانی تردا بکەیت، ڕوخسارێکی تازە و باشت هەبێت و جلێک لەبەر بکەیت کە بە بەردەوامی پیشانت بدات؛ ئەمەش بەو مانایە نییە کە جل و بەرگی گرانبەها لەبەر بکەیت، بەڵکو پێویستە ڕەچاوی پاکوخاوێنی بکەیت و جلەکانت ڕێک و پێک بێت. هەمیشە پێش ئەوەی لە شوێنی گشتیدا بیت دوش بگرە و بۆنێکی سووک بەکاربهێنە و ئەگەر حەزت لێیە دەتوانیت زەڕەنگەریش بەکاربهێنیت.
5. دوور بکەوەرەوە لە گاڵتەکردن و زەلیلکردنی کەسانی تر:
ئەمە لە جیهانی ئەمڕۆدا زۆر بەناوبانگە. بەڵام مرۆڤێکی نایاب و ڕەوشت باش هەرگیز ئەوە ناکات. هه ڕوه ها له به ڕچاوی گشتی گاڵته به ڕه گه زپه ڕستی و که مینه کان و ئایین و نه ته وه کان مه که ن.
6. سنوورەکانت بزانە:
پێویستە بە ئەدەب بیت، نابێت کارەکانت تەنها دڵخۆشکەری کەسانی تر بێت و نابێت کڕنۆشیان بۆ دابنێیت، بۆیە سنوورێک بۆ خۆت دابنێ لە مامەڵەکردن لەگەڵ کەسانی تردا بۆ ئەوەی ئەوانیش ئاگاداری تایبەتمەندی تۆ بن. ئەم شێوازە وا دەکات کەسانی تر وەک کەسێکی تایبەت بتبینن و زیاتر ڕێزت لێبگرن.
7. وا خۆت نیشان مەدە کە زیرەکیت:
ئەگەر لە گروپێکدایت کە گفتوگۆیەک لەسەر بابەتێک هەیە کە تۆ لەبارەیەوە نازانیت، زانیاری دەرمەبڕە یان کۆمێنت مەکە، بەڵکو لەسەر ئەو بابەتە پرسیار بکە و بزانە کێ زانیاری تایبەتی هەیە لەسەری. ئەم ڕەفتارە وا دەکات کەسانی تر زیاتر ڕێزت لێبگرن.
8. جگەرە مەکێشە لە شوێنی گشتی:
ئەگەر جگەرەکێشیت هەرگیز لە شوێنی گشتی جگەرە مەکێشە، بەڵکو بڕۆ بۆ شوێنێکی کراوە. دوای جگەرەکێشان زۆر نزیک مەبە لە کەسانی تر، چونکە بۆنی جگەرە لەسەر جلەکانت یان دەمت بەجێماوە، بەدڵنیاییەوە کەسانی تر بێزار دەکات.
9. ڕاست دابنیشە:
هەرگیز لەناو قەرەباڵغیدا بەجۆرێک دانەنیشن کە ئەوانی تر شەرمەزار بن. لەکاتی دانیشتن لەسەر قەنەفە یان کورسی کورت قاچەکانتان لەسەر یەکتر دانەنێن و هەردوو قاچتان هاوتەریب بن لەگەڵ یەکتر، هەروەها دەتوانیت یەکێک لە قاچەکان لە پشت ئەژنۆی قاچەکەی ترەوە بچەمێنیتەوە و بە شێوەیەکی ڕاست و فۆرماڵی دابنیشیت.
10. پشت لە کەسانی تر مەکە کاتێک قسە دەکەن:
ئەمەش سوکایەتییە و بە ڕوونی ڕاتگەیاندووە کە حەزت لە گوێگرتن لە گفتوگۆی کەسانی دیکە نییە. تەنانەت ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی توڕەیی و هەستی نەرێنی و کەسانی دیکەش دوژمنایەتیت بەرامبەر دەکەن.
11. زۆر نزیک مەبە:
جێگای سەرنجە بزانین هەموو مرۆڤێک سنوورێکی ئاسوودەیی بۆ خۆی هەیە و پێی خۆش نییە کەسانی دیکە سەرپێچی بکەن. ئەمەش لەبارەی وەستانەوەشەوە ڕاستە و ئەو کەسانەی زۆر لە بینەر یان کەسانی ترەوە نزیک وەستاون، کاریگەرییەکی باش بە لایەنی بەرامبەر نادەن.
12. مۆبایل زۆر بەکارمەهێنە:
کاتێک لەناو قەرەباڵغیدایت، زوو مۆبایلەکەت پشکنین مەکە و مۆبایلەکەت بخەرە سەر ڤایبر. کاتێک کەسێک قسەت لەگەڵ دەکات، وەڵامی تەلەفۆنەکە مەدەرەوە مەگەر زۆر پێویست نەبێت، دڵنیابە لە کاتی پچڕانی گفتوگۆکەدا وشەی “ببورە” بەکاربهێنە.
13. دیارییەک بکڕە:
ئەگەر بانگهێشت کرایت بۆ ئاهەنگێک یان کەسێک ناسیت، بەدەستهێنانی دیاری، هەرچەندە بچووک بێت، یەکێکە لە یاساکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی.
14. هاوتەریب لەگەڵ هاوسەرەکەتدا بجوڵێ:
ئەوەی کە لەگەڵ دەزگیرانەکەت یان هاوسەرەکەتدا دەجوڵێنیت و هاوتەریب دەبیت و خۆت لە پێشەوە یان لە پشتەوە دوور بکەویتەوە، نیشانەی هاوسەنگییە لە پەیوەندی و یەکسانی و لێکتێگەیشتنەکەتدا و وێنەیەکی هەڵە بۆ کەسانی دیکە دروست ناکات.
15. ئارام بگرە:
کۆنتڕۆڵکردنی توڕەیی مەشق بکە، هەوڵبدە ڕێگاکانی سەبر و فێنکایی فێر بیت و لە کاتی فشاردا بەکاری بهێنیت. نەرم و نیان بە بەرامبەر ئەو کەسانەی کە پەیڕەوی لە ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی ناکەن و بە شێوەیەکی بێئەدەب و قێزەون ڕەفتار دەکەن. لەبیرت بێت کە تێگەیشتنیان لەوە زیاتر نییە.
16. پشکی خۆت بدە:
ئەگەر وەک گروپ چوویتە دەرەوە، بەشی خۆت لە پارەکە بە جیا بدە. ئەمڕۆ هاوبەشکردنی پارە بۆ خواردن شتێکی باو و هەروەها ئەم کارە بە یەکێک لە یاساکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی دادەنرێت.
ئەتەکێتی خواردن لە شوێنی گشتی:
باوەڕ بکەن یان نەیکەن، زۆر کەس ئەتەکێتی خواردن نازانن، زۆرجار سەیری تەلەفزیۆن دەکەن یان لەسەر مێزی چێشتخانەیەک دادەنیشن، بەڵام وەک گەورەساڵێک پێویستە ئەتەکێتی خواردن بە گروپ بزانیت.
- هەر کە لەسەر مێزی نانخواردن دانیشتیت کاغەزی تەنک وەربگرە و بیخە سەر جلەکەت.
- تا هەمووان لەسەر مێزەکە نبن دەست بە خواردن مەکەن.
- خواردن بە دەم کراوە مەجوون.
- هەرگیز لەکاتی جوین لەگەڵ کەسێک قسە مەکە.
- هەرگیز گازگرتنەکەت لەناو سۆسەکەدا نوقم مەکە.
- خێرا مەخۆ، بە هێواشی وەک کەسانی تر بخۆ.
- هەرگیز کەوچک و چنگاڵ و چەقۆ لە مشتدا مەگرە.
- چنگاڵەکەت بەکارمەهێنە بۆ هەڵگرتنی زەڵاتە لە قاپەکە.
- جوڵەی زیادە مەکە کاتێک کەلوپەلی خواردن لە دەستتدایە.
- دەست مەدە بۆ خوێ لەرزێنەر یان شتێکی تر، داوا لە کەسانی تر بکە ئەم شتانەت پێ بدەن.
- ڕاستەوخۆ لەسەر مێزی نانخواردن دابنیشە و خۆت مەخە.
- دوای نانخواردن بچۆ حەمام و دەست و ددانەکانت بشۆ.
- ئەگەر کەسانی دەوروبەری مێزەکە ناناسیت پێش ناساندنی یەکتر قسەیان لەگەڵ مەکە چونکە بە ئەدەب نییە.
داب و نەریتی جل و بەرگ:
پێویستە ئەتەکێتی جل و بەرگ بزانیت، ئاداب هەیە بۆ جل و بەرگ لە شوێنی کار یان لە کاتی چاوپێکەوتن. پێویستە بزانیت چۆن جل و بەرگ بۆ هەر بۆنەیەک بپۆشیت. ئاهەنگی خوازبینی و هاوسەرگیری و ئێوارەخوان و ئاهەنگی دەستگیرانداری و پرسە و ڕۆژی لەدایک بوون و سەردان هەریەکەیان جلێکی تایبەت و گونجاویان هەیە، گرنگی بەم خاڵانە بدە:
1. جل و بەرگی کار و چاوپێکەوتن:
هەندێک پیشەی وەک بیناسازی، دروستکردنی ڕێگاوبان و کاری کارەبایی جلوبەرگی تایبەتیان هەیە. ئەگەر لە ئۆفیسێک کار دەکەیت، پێویستە وەک سەرۆکەکەت جل و بەرگت لەبەر بکەیت. لە هەندێک فەرمانگەدا فەرمانبەران دەبێت جلوبەرگی فەرمی لەبەر بکەن.
2. ئاهەنگی هاوسەرگیری، ئاهەنگ، پرسە:
لە زۆربەی حاڵەتەکاندا عەزی بۆ پیاوان و جلی فەرمی بۆ ئافرەتان گونجاوە. هەندێک لە کولتوورەکان جلوبەرگی تایبەتیان بۆ ئەم جۆرە مەراسیمە هەیە کە پێویستە مرۆڤ لەبەری بکات.
3. مەراسیمی فەرمی:
باشترە پیاوان لە مەراسیمە فەرمییەکاندا عەزی لەبەر بکەن. هەروەها خانمان پێویستە جلی درێژ و پاژنە بەرز لەبەر بکەن.
لە شوێنی کار ئەم کارانە مەکە:
- هەرگیز لە شوێنی کارەکەت هەڵوێستی ئاسایی مەگرە.
- سەیری کوبیک و وێستگەی کارکردنی کەسانی تر مەکەن.
- لۆگ یان فایلەکانی دەفتەری کەسێکی تر بەبێ مۆڵەتی ئەو کەسە مەکەرەوە.
- پژمین یان کۆکە لە شوێنی گشتی بەبێ ئەوەی دەمت داپۆشیت، ڕەوشتێکی خراپە.
- دوور بکەوەرەوە لە سیاسەتی ناخۆشی شوێنی کار.
- دوور بکەوەرەوە لە یاری لۆمەکردن
- هەرگیز ڕەخنە لە هیچ هاوکارێکت مەگرە و گاڵتەیان پێ مەکە.
- هەرگیز هاوار لەسەر کەس مەکە و قسەی ناشرین بەکارمەهێنە.
- هەرگیز بەبێ دەفتەر و قەڵەم بەشداری کۆبوونەوە و سیمینار مەکە.
- بۆنی بەهێز بەکارمەهێنە.
- خانمان پێویستە خۆیان لە پۆشینی زەڕەنگەری قورس لە شوێنی کارەکانیان بەدوور بگرن.
- کۆمێنتی ناشرین بۆ هیچ هاوکارێکتان مەنێرن.
- ئۆتۆمبێلەکەت لە دەروازەی چوونە ژوورەوە ڕامەگرە چونکە لەوانەیە ڕێگای کەسێک بگرێت.
یاسا گشتییەکانی ئەتەکێت:
- هەمیشە لە شوێنی کۆبوونەوەکە لە کاتی خۆیدا یان تەنانەت چەند خولەکێک زووتر خۆت نیشان بدە، وە داوای لێبوردن بکە ئەگەر بە هەر هۆکارێک دواکەوتیت.
- لەکاتی مامەڵەکردن لەگەڵ کەسانی تردا ڕێزیان لێبگرە.
- دەستخۆشی لە کەسانی تر بۆ هەڵبژاردنی باشی جلوبەرگەکانیان، ئەمەش ئەوە دەردەخات کە وردبین و وریایت و زۆر خۆشە بۆ بەرامبەرەکە و هەستێکی خۆشی پێ دەگەیەنێت.
- تا دەتوانی دەربڕینی بەئەدەب بەکاربهێنە.
- بەئەدەببە لەگەڵ گەورەکاندا.
- پەنجە مەخەنە ناو دەم و لووتەوە.
- خۆت مەخەرە، فڵچەی قژت مەکە، یان ماکیاژ مەکە لە شوێنی گشتیدا.
- لە پڕ و بە دەنگی بەرز پێمەکەنە.
- ئەگەر داواکارییەکت هەبوو وشەی تکایە بەکاربهێنە.
- سوپاس بکە.
- داوای لێبوردن لە کاتی پچڕان یان چوونە ناو گفتوگۆیەکدا.
- قسەکانی کەسانی تر مەبڕە.
- چاوەکانت مەگێڕە کاتێک کەسێک شتێک دەڵێت کە تۆ لەگەڵیدا ناکۆکیت.
- زوو مۆبایلەکەت پشکنین مەکە.
- قسەی نەرێنی و ڕەخنە مەکە و ئەرێنی بە.
