لە کۆمەڵگەی خێرا و تەکنەلۆژیای ئەمڕۆدا، فێرکردنی ئەتەکێت بە منداڵان زۆر گرنگە. یەکێک لە گرنگترین بەرپرسیارێتییەکان کە وەک دایک و باوک هەمانە، یارمەتیدانی منداڵەکانمانە بۆ پەرەپێدانی توانا کۆمەڵایەتیەکانیان. کاری ئێمەیە نیشانیان بدەین کە چۆن بە ئەدەبەوە لەگەڵ خەڵکدا کارلێک بکەن و فێری بکەین کە بە ڕێزەوە مامەڵە لەگەڵ کەسانی تردا بکەن. ئەم ئامۆژگاریانە دەتوانرێت بە ئاسانی لەگەڵ کۆمەڵێک چارەسەردا دابین بکرێت.
جا بتەوێت بەشداری لە بۆنەیەکی کۆتایی هەفتەدا بکەیت یان بەشداری ئاهەنگێک بکەیت، دەتوانیت ئەم دەرفەتە کۆمەڵایەتیانە بەکاربهێنیت بۆ چاندنی ڕەفتاری باش لە منداڵەکانتدا. هەمان ئیندێکشنی ئەرێنی کە بەشێک دەبێت لە ژیانیان تا هەرزەکاری و دواتر. لەم بابەتەدا ئاماژە بە چەند ڕێگایەکی نایاب بکەین کە دایک و باوک دەتوانن لەسەر بنەمای ئەوان ڕەفتاری باش فێری منداڵەکانیان بکەن.
ئادابی سەرەکی بۆ فێرکردنی ئەتەکێت بە منداڵان:
1. فێری بکە کە وشەی ڕێزدار بەکاربهێنێت:
وشەی خۆش و ڕێزدار وەک “تکایە” و “سوپاس” باشترین وشەن بۆ ڕەوشتی باش. دڵنیابە منداڵەکەت فێری بەکارهێنانی دەستەواژەی وەک “ڕەنگە”، “باشە، سوپاس” یان “ئەمڕۆ چۆنیت؟” و… بکه. ئەم قسانە هەستێکی خۆش دەگەیەنن و دەبێتە هۆی هێوربوونەوە لە هەردوو لا.
2. فێری بکە لە کاتی پێشبڕکێکاندا میهرەبان و ڕێزدار بێت:
منداڵەکەت فێر بکە کە کاتێک سەردەکەوێت زۆر له حد خۆشحالی نکات لە پێش باقی منداڵەکان و لە کاتی دۆڕانیدا هاندەری ڕکابەرەکانی بێت. هەبوونی ڕۆحە وەرزشی باش دەبێتە کارامەیییەکی گرنگ بۆ منداڵان. ئەم ڕۆحە دەتوانێت لە داهاتوودا زۆر یارمەتیان بدات؛ واتە کاتێک پێویستیان بە هاوکاری لەگەڵ کەسانی تر بێت لەسەر پڕۆژە و بەرنامەکانی تر لە شوێنی کارەکەیان. ئەمەش یەکێکە لە باشترین ڕێگاکان بۆ فێرکردنی ئەتەکێت بە منداڵان.
3. جەختکردنەوە لەسەر بەکارنەهێنانی مۆبایل لە هەندێک شوێن:
ئەگەر منداڵەکەت مۆبایلی هەیە، فێری بکە کە نەیهێنە سەر مێزی نانخواردن، ئاهەنگەکان، یان بۆنە تایبەتەکان. بەکارهێنانی دروستی مۆبایل یەکێکە لە ڕێگا دروستەکان بۆ فێرکردنی ئەتەکێت به منداڵان.
4. منداڵەکەت هان بدە وشەی “کاکە” یان “خاتوون” بەکاربهێنێت:
ئەم شێوازەی فێرکردنی ئەتەکێت بە منداڵان ڕەنگە کەمێک مۆدێرن بێت، بەڵام بەکارهێنانی ناوی یەکەم و ناوی کۆتایی بەڕاستی باشترین ڕێگایە بۆ قسەکردن لەگەڵ کەسێک. وەک چۆن خۆت ڕێز لە کەسانی تر دەگریت، منداڵەکانت فێر بکە بەم ناوە بانگی کەسانی تر بکەن. بۆ نموونە “کاک ئەحمە” یان خاتوو پەروین و هتد.
5. منداڵەکەت فێر بکە چاوەڕێی کاتێکی گونجاو بکات بۆ قسەکردن:
ئەمە شتێکە کە زۆرێک لە منداڵان و بە تایبەت منداڵانی بچووکتر کێشەیان لەگەڵدا هەیە. هۆکارەکەی ئەوەیە کە زۆربەی منداڵان هەر کە شتێک هاتە مێشکیان دەیانەوێت بیروڕاکانیان دەرببڕن. هەروەها منداڵان بە سروشتی خۆیان سەربەخۆن و لەوانەیە پێویستیان بە هاندان و فێربوون هەبێت چاوەڕێی ئەوە بکەن کەسێک قسەکانی تەواو بکات پێش ئەوەی قسەکانی ببڕێت. بۆ فێرکردنی ئەتەکێت بە منداڵان و یارمەتیدانیان بۆ فێربوونی ئەم خووە، دایک و باوک دەتوانن بیرخستنەوەی بینراو وەک نیشاندانی بووکەڵە یان یارییەکی تایبەت بەکاربهێنن.
6. فێریان بکە چۆن وەڵامی تەلەفۆن بدەنەوە بە ئارامی و بە دروستی:
یەکێک لە ڕێگا دروستەکان بۆ فێرکردنی ئەتەکێت بە منداڵان ئەوەیە کە منداڵەکەت فێری چۆنیەتی وەڵامدانەوەی تەلەفۆن بکەیتەوە بە شێوەیەکی دروست و ئارام. بۆ نموونە تەلەفۆنەکە هەڵدەگرێت؛ پێویستە بڵێت: “با تەلەفۆنەکە بدەم بە دایکم تا بتوانێت قسە بکات”؛ یان “سڵاو؛ ئایا تۆ باشیت تکایە چاوەڕوان بن”! بیری بخەرەوە کە هەرگیز بە هاوارکردن به تەلەفۆنەکە بەرەو تۆ ڕانەکا. ئەگەر ناتوانی وەڵامی تەلەفۆنەکە بدەیتەوە، فێری بکە بە کەسی سەر هێڵەکە بڵێت “دەتوانی پێم بڵێ چی دەڵێیت، من بە دایکم دەڵێم، دایکم لە ئێستادا ناتوانێت قسە بکات؟”
7. لەگەڵیدا مەشق بکە بە سڵاوکردن لە خەڵک بە شێوەیەکی دروست:
نیشاندانی چۆنێتی سڵاوکردن لە خەڵک بە شێوەیەکی دروست یەکێکە لە کارامەییە گرنگەکان کە دەتوانیت فێری منداڵەکەت بکەیت. فێری بکە کە سەیری چاوی مرۆڤەکان بکات و ڕاستەوخۆ ڕووبەڕوویان ببێتەوە و تەوقەیان لەگەڵ بکا. ڕێگەیەکی زۆر باش بۆ ڕاهێنانی ئەم کارامەییانەیە ئەوەیە کە لەگەڵ منداڵەکەتدا لە کاتی ڕۆڵگێڕاندا بەشداری ئەم ڕەفتارە بکەیت. ئەمەش یەکێکە لە باشترین ڕێگاکان بۆ فێرکردنی ئەتەکێت بە منداڵان.
8. منداڵەکەت فێری مێز و ئەتەکێتی خواردنی دروست بکە:
منداڵان بە تایبەت لە تەمەنێکی بچووکدا هێشتا ئادابی خواردنی دروست نازانن. تەنانەت نازانن نابێ بە دەم پڕەوە قسە بکەن یان نابێ خواردنەکان بە دەست هەڵگرن. دەتوانیت مێزی ئێوارە یان نیوەڕۆ دابنێیت و یەک بە یەک هەموو ڕەوشتێکی دروستی پیشان بدەیت.
9. فێری بکە چۆن مامەڵەیەکی دروست لەگەڵ هەموو مرۆڤەکاندا بکات:
ڕێگەیەکی باش بۆ فێرکردنی ئەتەکێت بە منداڵان ئەوەیە کە، منداڵەکەت بیر بخەرەوە کە لەگەڵ خەڵکدا بەو شێوەیە قسە بکات کە چاوەڕێی دەکات مامەڵەی لەگەڵدا بکەن. بەکارهێنانی قسەی ناشرین و قێزەون، یان قسەکردن بە تۆنێکی نادۆستانە، تەنانەت ئەگەر لەگەڵ کەسێکدا ناکۆکیش بیت، فێرکارییەکی خراپە. خۆت بەکاری مەهێنە با منداڵەکەشت بەکاری نەهێنەت.
10. فێری بەکارهێنانی “تکایە” و “سوپاس”یان بکە:
بێگومان بەکارهێنانی ئەم دوو وشەیە یەکێکە لە بناغە سەرەکییەکانی ئەخلاقی باش. لەگەڵ تەمەنی منداڵان، دایک و باوک دەتوانن هانیان بدەن بۆ نووسینی یاداشتی سوپاسگوزاری. منداڵان پێویستە فێربن چۆن سوپاسگوزاری بکەن بۆ ئەو دیاریانەی کە وەریدەگرن. هەروەها پێویستە فێری ئەوە بکرێن کە سوپاسی ئەو کەسانە بکەن کە یارمەتیان دەدەن، وەکو گارسۆنەکانی چێشتخانەکان، تەنانەت دایک و باوکیان – کاتێک لە ڕۆژدا شتێکیان بۆ دەکەن.
دوا وشە:
لەبیرت بێت کە تۆ ئەو کەسەی کە پێوەرەکانی ڕەفتار و ئەتەکێتی دروست دادەنێیت. جا چ لەسەر مێزی نانخواردن بێت، لە ئاهەنگێکدا بێت یان لە چێشتخانەیەک لە کاتی داواکردنی خواردن؛ منداڵان وەک نموونەیەک شوێنت دەکەون، بۆیە یەکێک لە باشترین ڕێگاکان بۆ فێرکردنی ڕەوشتی منداڵان ئەوەیە کە نموونەیەکی باش بیت بۆیان. ئەگەر دەتەوێت منداڵێکی ڕەفتاری باش پەروەردە بکەیت، یەکەم شت کە پێویستە وەک دایک و باوکێک بیکەیت بۆ فێرکردنی ئەتەکێت بە منداڵان ئەوەیە کە سەیری ڕەفتاری خۆت بکەیت و دڵنیا بیت کە خۆت بەردەوام ڕەفتارێکی باش دەکەیت.
