ئەتەکێت چییە؟
بە زاراوەیەکی سادە، ئەتەکێت بریتییە لە ڕەفتارێکی باش کە مرۆڤ لە ئاژەڵەکانی دیکە جیا دەکاتەوە.
داب و نەریت ڕێسای فەرمییە کە لە کۆمەڵگادا بە پیرۆز و قبوڵکراو دادەنرێت. ئەم یاسایانە بە گرێبەست بۆ ماوەیەکی زۆر درێژ دامەزراون و چ لە شوێنی کار و چ لە کۆمەڵگادا بە توندی پەیڕەو دەکرێن.
چەند بنەمای سەرەکی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی کە دەبێت بزانن:
- ئەتەکێت دەتکاتە کەسێکی ڕۆشنبیر.
- ئەتەکێت فێرمان دەکات چۆن قسە بکەین و پیاسە بکەین و لە هەمووی گرنگتر چۆن ڕەفتار بکەین لە کۆمەڵگادا.
- بۆ ئەوەی یادەوەری یەکەم بەریەککەوتنمان لەگەڵ مرۆڤەکان هەمیشە لە مێشکیاندا بمێنێتەوە، پێویستە ڕەچاوی بنەماکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی بکەین.لە ڕاستیدا شێوازی کارلێککردنمان لەگەڵ کەسانی سەروومان و دایک و باوکمان و هاوکارەکانمان و هاوڕێکانمان گوزارشت لە کەسایەتی و پەروەردەکردنمان دەکات.یەکەم چرکە کە چاوەڕێی ناساندن دەکەیت بە زەردەخەنەیەکی گەرم و دڵسۆزانە و دەستگرتنێکی توند وەک نیشانەی ئینتیما دەتوانێت کاریگەری ئەرێنی لەسەر کەسی بەرامبەر هەبێت.
- هەروەها ئەتەکێت کاریگەری لەسەر پەیوەندی سۆزداری و هاوسەرگیری هەیە. دڵنیایە کە بڕیاری هاوسەرگیری لەگەڵ کەسێکی تر کاتێک دەدرێت کە ئێمە پێش هەموو شتێک لە ڕەوشتی ئەو دڵنیا بین.
- ڕەچاوکردنی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی ڕێز و قەدرزانیمان لە کۆمەڵگادا دەکڕێت. بۆچی? چونکە کەس تاقەتی ئەوەی نییە قسە لەگەڵ کەسێک بکات کە لە بنەماکانی ڕەفتار و قسەکردن لە کۆمەڵگادا تێنەگات.
- ئەتەکێت نەک هەر هەستی متمانە و دڵسۆزی بۆ مرۆڤەکان دروست دەکات، بەڵکو مرۆڤ زیاتر بەرپرسیار و پێگەیشتوو دەکات و فێری دەکات بەهای پەیوەندییەکانی بدات.
ناسینی بنەما گرنگەکانی ئەتەکێت
لەمانەی خوارەوەدا زۆر لایەنی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی دەناسیت، ئەمەش یارمەتیدەرێکی زۆرت دەبێت لە دامەزراندنی پەیوەندییەکی دۆستانە لەگەڵ کەسانی دیکە.
بنەماکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی لە خێزاندا:
- ڕێزگرتن لە ماف
- لەکاتی قسەکردندا تۆنێکی بەئەدەب بەکاربهێنە
- لەبیرت نەچێت سوپاس بۆ پێزانینەکەت
- ڕێز لە کەرەستەی یەکتر بگرن
- بەکارنەهێنانی ئامێرەکانی یەکتر بەبێ مۆڵەت
- ڕێزگرتن لە فەزای کەسی ئەندامانی خێزان
- کەلوپەلەکانت کۆبکەرەوە
- ڕێزگرتن لە خواردنی کۆمەڵایەتی
- بە دەم پڕەوە قسە مەکە
- لە نێوان قسەی ئەندامانی خێزانەکەتدا باز مەدە
هاوار لە ئەندامانی خێزانەکەت مەکەن
ئاداب بۆ ناسینی کەسانی نوێ:
لە ژیاندا دۆخێک هەیە کە دەبێت کەسانی نوێ بناسین، ئەم بارودۆخانە دەتوانن دەرفەتی بەنرخ بن بۆ ئێمە. لەوانەیە بتوانیت هاوسەری داهاتووت بدۆزیتەوە یان هاوڕێیەکی باش یان هاوڕێیەکی باش یان هاوکارێکی گونجاو بدۆزیتەوە. لەکاتی ناسینی کەسانی نوێدا ئەم بنەمایانە ڕەچاو بکە:
خەندە:
هەمیشە زەردەخەنە هەستێکی ئینتیما دروست دەکات و ئەو هەستە بە کەسی بەرامبەر دەبەخشێت کە ئامادەی پەیوەندیکردن. بۆیە زەردەخەنە بکە، بەڵام بە شێوەیەک نەبێت کە شێت دەرکەویت. زەردەخەنەیەکی شیرین و دۆستانە کە نیشانەی ڕەزامەندی ئێوەیە لەم دیدارە.
تەوقە:
تەوقە بکە، بەڵام دەستی بەرامبەرەکەت بچەقێنەوە و بە خێرایی ئازادی بکە. هەرگیز دەستی پەیوەندیدارەکە بۆ ماوەیەکی زۆر مەگرە چونکە بەم کارە، پێشێلکردنی نهێنی کەسەکە دەکەیت.
بە دەست دەست لە شانی بەرامبەر مەدە. لەبەردەم ئافرەتان باشترە پیاوان کەمێک مەیل بۆ پێشەوە و زۆر کەم کڕنۆش بکێشن.
سەیری چاوی کەسی بەرامبەر بکە:
ئەگەر بەدوای پەیڕەوکردنی یاساکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتیدا دەگەڕێیت، ئەوا بە درێژایی گفتوگۆکانت چاوت لەگەڵ بینەرەکانتدا بگرە چونکە ئەمە ئاستێکی متمانە و لێکتێگەیشتن لە نێوانتاندا دروست دەکات.
هەروەها چاوپێکەوتن نیشانەی متمانە بەخۆبوونە و لە دۆخێکی باش و ئەرێنیدا نیشانت دەدات. ئەو کەسانەی لە کاتی گفتوگۆدا زۆر سەیری زۆر شتی تر دەکەن، شکست دەهێنن لە بەدەستهێنانی متمانەی ئەو کەسەی کە قسەی لەگەڵ دەکەن.
لە کاتی پێشەکیدا وەستان:
کاتێک ناسێندرا، هەستە و دەستگرتن یان سڵاوکردن پێشکەش بکە. تەنانەت ئەگەر لە ناوەڕاستی شتێکدا بیت (بۆ نموونە خواردنی ژەمی ئێوارە) وەستان بە جۆرێک لە قەدرزانی دادەنرێت لەکاتی ناساندن.
ئاداب و بنەماکانی بوون لە گروپێکدا:
لەبەردەم خەڵکدا بە دەنگی بەرز قسە مەکە:
قسەکردنت بە دەنگی بەرز لەبەردەم خەڵکدا بەو مانایەیە کە ناتوانیت بە شێوەیەکی لۆژیکی لەگەڵ کەسانی تر قسە بکەیت و بە دڵنیاییەوە دەتەوێت قسەکانت بخەیتە خوارەوە و ئەمەش بێتوانایی خۆت دەردەخات و خەڵکی دەوروبەرت سترێسیان لەسەر دروست دەکات لەکاتی پەیوەندیکردن لەگەڵتدا.
نەبڕینی قسەکانی ئەوانی تر:
یەکێک لە ناشرینترین کردەوەکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی بریتییە لە بڕینی قسەکانی خەڵک. کاتێک کەسێک لەناو قەرەباڵغیدا قسە دەکات، سەبر بگرە و کاتێک تەواو بوو قسە بکە. پچڕانی کەسانی تر نیشانەی بێڕێزیکردنە.
هەرگیز نەفرەت مەکە:
جنێودان ئەوە نیشان دەدات کە ناتوانیت بە بەکارهێنانی وشە و دەستەواژەی گونجاو بیروڕاکانت دەرببڕیت و پەنا بۆ جنێودان دەبەیت. ئەمە زۆر ناشیرینە و دوورە لە ڕەوشت و ئەدەب.
بە ڕواڵەتێکی پاک و جوان خۆت جیا بکەرەوە:
بۆ ئەوەی لەناو قەرەباڵغیدا بیت و پەیوەندی لەگەڵ کەسانی تردا بکەیت، ڕوخسارێکی تازە و باشت هەبێت و جلێک لەبەر بکەیت کە بە بەردەوامی پیشانت بدات؛ ئەمەش بەو مانایە نییە کە جل و بەرگی گرانبەها لەبەر بکەیت، بەڵکو پێویستە ڕەچاوی پاکوخاوێنی بکەیت و جلەکانت ڕێک و پێک بێت.
هەمیشە پێش ئەوەی لە شوێنی گشتیدا بیت دوش بگرە و بۆنێکی سووک بەکاربهێنە و ئەگەر حەزت لێیە دەتوانیت زەڕەنگەریش بەکاربهێنیت.
دوور بکەوەرەوە لە گاڵتەکردن و زەلیلکردنی کەسانی تر:
ئەمە لە جیهانی ئەمڕۆدا زۆر بەناوبانگە. بەڵام مرۆڤێکی نایاب و ڕەوشت باش هەرگیز ئەوە ناکات. هه ڕوه ها له به ڕچاوی گشتی گاڵته به ڕه گه زپه ڕستی و که مینه کان و ئایین و نه ته وه کان مه که ن.
سنوورەکانت بزانە:
پێویستە بە ئەدەب و بەئەدەب بیت، بەڵکو نابێت کارەکانت تەنها دڵخۆشکەری کەسانی تر بێت و نابێت کڕنۆشیان بۆ دابنێیت، بۆیە سنوورێک بۆ خۆت دابنێ لە مامەڵەکردن لەگەڵ کەسانی تردا بۆ ئەوەی ئەوانیش ئاگاداری تایبەتمەندی تۆ بن. ئەم شێوازە وا دەکات کەسانی تر وەک کەسێکی تایبەت بتبینن و زیاتر ڕێزت لێبگرن.
وا خۆت نیشان مەدە کە زیرەکیت:
ئەگەر لە گروپێکدایت کە گفتوگۆیەک لەسەر بابەتێک هەیە کە تۆ لەبارەیەوە نازانیت، زانیاری دەرمەبڕە یان کۆمێنت مەکە، بەڵکو لەسەر ئەو بابەتە پرسیار بکە و بزانە کێ زانیاری تایبەتی هەیە لەسەری. ئەم ڕەفتارە وا دەکات کەسانی تر زیاتر ڕێزت لێبگرن.
ڕاست دابنیشە:
هەرگیز لەناو قەرەباڵغیدا بەجۆرێک دانەنیشن کە ئەوانی تر شەرمەزار بن. لەکاتی دانیشتن لەسەر قەنەفە یان کورسی کورت قاچەکانتان لەسەر یەکتر دانەنێن و هەردوو قاچتان هاوتەریب بن لەگەڵ یەکتر، هەروەها دەتوانیت یەکێک لە قاچەکان لە پشت ئەژنۆی قاچەکەی ترەوە بچەمێنیتەوە و بە شێوەیەکی ڕاست و فۆرماڵی دابنیشیت.
جگەرە مەکێشە لە شوێنی گشتی:
ئەگەر جگەرەکێشیت هەرگیز لە شوێنی گشتی جگەرە مەکێشە، بەڵکو خۆت ببە بۆ شوێنێکی کراوە. دوای جگەرەکێشان زۆر نزیک مەبە لە کەسانی تر، چونکە بۆنی جگەرە بەجێماوە لەسەر جلەکانت یان دەمت بەدڵنیاییەوە کەسانی تر بێزار دەکات.
پشت لە کەسانی تر مەکە کاتێک قسە دەکەن:
ئەمەش سوکایەتییە و بە ڕوونی ڕاتگەیاندووە کە حەزت لە گوێگرتن لە گفتوگۆی کەسانی دیکە نییە. تەنانەت ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی توڕەیی و هەستی نەرێنی و کەسانی دیکەش دوژمنایەتیت بەرامبەر دەکەن.
زۆر نزیک مەبە:
جێگای سەرنجە بزانین هەموو مرۆڤێک سنوورێکی ئاسوودەیی بۆ خۆی هەیە و پێی خۆش نییە کەسانی دیکە سەرپێچی بکەن. ئەمەش لەبارەی وەستانەوەشەوە ڕاستە و ئەو کەسانەی زۆر لە بینەر یان کەسانی ترەوە نزیک وەستاون، کاریگەرییەکی باش بە لایەنی بەرامبەر نادەن.
مۆبایل زۆر بەکارمەهێنە:
کاتێک لەناو قەرەباڵغیدایت، زوو مۆبایلەکەت پشکنین مەکە و مۆبایلەکەت بخەرە سەر ڤایبر یان بیپ. کاتێک کەسێک قسەت لەگەڵ دەکات، وەڵامی تەلەفۆنەکە مەدەرەوە مەگەر زۆر پێویست نەبێت، دڵنیابە لە کاتی پچڕانی گفتوگۆکەدا وشەی “ببورە” بەکاربهێنە.
دیارییەک بکڕە:
ئەگەر بانگهێشت کرایت بۆ ئاهەنگێک یان کەسێک ناسیت، بەدەستهێنانی دیاری، هەرچەندە بچووک بێت، یەکێکە لە یاساکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی.
هاوتەریب لەگەڵ هاوسەرەکەتدا بجوڵێ:
ئەوەی کە لەگەڵ دەزگیرانەکەت یان هاوسەرەکەتدا دەجوڵێنیت و هاوتەریب دەبیت و خۆت لە پێشەوە یان لە پشتەوە دوور بکەویتەوە، نیشانەی هاوسەنگییە لە پەیوەندی و یەکسانی و لێکتێگەیشتنەکەتدا و وێنەیەکی هەڵە بۆ کەسانی دیکە دروست ناکات.
ئارام بگرە:
کۆنتڕۆڵکردنی توڕەیی مەشق بکە، هەوڵبدە ڕێگاکانی سەبر و فێنکایی فێر بیت و لە کاتی فشاردا بەکاری بهێنیت. نەرم و نیان بە بەرامبەر ئەو کەسانەی کە پەیڕەوی لە ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی ناکەن و بە شێوەیەکی بێئەدەب و قێزەون ڕەفتار دەکەن. لەبیرت بێت کە تێگەیشتنیان لەوە زیاتر نییە.
پشکی خۆت بدە:
ئەگەر وەک گروپ چوویتە دەرەوە، بەشی خۆت لە پارەکە بە جیا بدە. ئەمڕۆ هاوبەشکردنی پارە بۆ خواردن شتێکی باو و هەروەها ئەم کارە بە یەکێک لە یاساکانی ئەتەکێتی کۆمەڵایەتی دادەنرێت.
ئەتەکێتی خواردن لە شوێنی گشتی:
باوەڕ بکەن یان نەیکەن، زۆر کەس ئەتەکێتی خواردن نازانن، زۆرجار سەیری تەلەفزیۆن دەکەن یان لەسەر مێزی چێشتخانەیەک دادەنیشن، بەڵام وەک گەورەساڵێک پێویستە ئەتەکێتی خواردن بە گروپ بزانیت.
- هەر کە لەسەر مێزی نانخواردن دانیشتیت کاغەزی تەنک وەربگرە و بیخە سەر جلەکەت.
- تا هەمووان لەسەر مێزەکە نبن دەست بە خواردن مەکەن.
- خواردن بە دەم کراوە مەجوون.
- هەرگیز لەکاتی جوین لەگەڵ کەسێک قسە مەکە.
- هەرگیز گازگرتنەکەت لەناو سۆسەکەدا نوقم مەکە.
- خێرا مەخۆ، بە هێواشی وەک کەسانی تر بخۆ.
- هەرگیز کەوچک و چنگاڵ و چەقۆ لە مشتدا مەگرە.
- چنگاڵەکەت بەکارمەهێنە بۆ هەڵگرتنی زەڵاتەکە.
- جوڵەی زیادە مەکە کاتێک کەلوپەلی خواردن لە دەستتدایە.
- دەست مەدە بۆ خوێ لەرزێنەر یان شتێکی تر، داوا لە کەسانی تر بکە ئەم شتانەت پێ بدەن.
- ڕاستەوخۆ لەسەر مێزی نانخواردن دابنیشە و خۆت مەخە.
- دوای نانخواردن بچۆ حەمام و دەست و ددانەکانت بشۆ.
- ئەگەر کەسانی دەوروبەری مێزەکە ناناسیت پێش ناساندنی یەکتر قسەیان لەگەڵ مەکە چونکە بە ئەدەب نییە.
داب و نەریتی جل و بەرگ:
پێویستە ئەتەکێتی جل و بەرگ بزانیت، ئاداب هەیە بۆ جل و بەرگ لە شوێنی کار یان لە کاتی چاوپێکەوتن.
پێویستە بزانیت چۆن جل و بەرگ بۆ هەر بۆنەیەک بپۆشیت. ئاهەنگی هاوسەرگیری و ئێوارەخوان و ئاهەنگی دەستگیرانداری و پرسە و ڕۆژی لەدایک بوون و سەردان هەریەکەیان جلێکی تایبەت و گونجاویان هەیە، گرنگی بەم خاڵانە بدە:
جل و بەرگی کار و چاوپێکەوتن:
هەندێک پیشەی وەک بیناسازی، دروستکردنی ڕێگاوبان و کاری کارەبایی جلوبەرگی تایبەتیان هەیە. ئەگەر لە ئۆفیسێک کار دەکەیت، پێویستە وەک سەرۆکەکەت جل و بەرگت لەبەر بکەیت. لە هەندێک فەرمانگەدا فەرمانبەران دەبێت جلوبەرگی فەرمی لەبەر بکەن.
ئاهەنگی هاوسەرگیری، ئاهەنگ، پرسە:
لە زۆربەی حاڵەتەکاندا عەزی بۆ پیاوان و جلی فەرمی بۆ ئافرەتان گونجاوە. هەندێک لە کولتوورەکان جلوبەرگی تایبەتیان بۆ ئەم جۆرە مەراسیمە هەیە کە پێویستە مرۆڤ لەبەری بکات.
مەراسیمی فەرمی:
باشترە پیاوان لە مەراسیمە فەرمییەکاندا عەزی لەبەر بکەن. هەروەها خانمان پێویستە جلی درێژ و پاژنە بەرز لەبەر بکەن.
لە شوێنی کار ئەم کارانە مەکە:
- هەرگیز لە شوێنی کارەکەت هەڵوێستی ئاسایی مەگرە.
- سەیری کوبیک و وێستگەی کارکردنی کەسانی تر مەکەن.
- لۆگ یان فایلەکانی دەفتەری کەسێکی تر بەبێ مۆڵەتی ئەو کەسە مەکەرەوە.
- پژمین یان کۆکە لە شوێنی گشتی بەبێ ئەوەی دەمت داپۆشیت، ڕەوشتێکی خراپە.
- دوور بکەوەرەوە لە سیاسەتی ناخۆشی شوێنی کار.
- دوور بکەوەرەوە لە یاری لۆمەکردن
- هەرگیز ڕەخنە لە هیچ هاوکارێکت مەگرە و گاڵتەیان پێ مەکە.
- هەرگیز هاوار لەسەر کەس مەکە و قسەی ناشرین بەکارمەهێنە.
- هەرگیز بەبێ دەفتەر و قەڵەم بەشداری کۆبوونەوە و سیمینار مەکە.
- بۆنی بەهێز بەکارمەهێنە.
- خانمان پێویستە خۆیان لە پۆشینی زەڕەنگەری قورس لە شوێنی کارەکانیان بەدوور بگرن.
- کۆمێنتی ناشرین بۆ هیچ هاوکارێکتان مەنێرن.
- ئۆتۆمبێلەکەت لە دەروازەی چوونە ژوورەوە ڕامەگرە چونکە لەوانەیە ڕێگای کەسێک بگرێت.
یاسا گشتییەکان لە پەیوەندی و پەیوەندیکردندا:
1- هەمیشە لە شوێنی کۆبوونەوەکە لە کاتی خۆیدا یان تەنانەت چەند خولەکێک زووتر خۆت نیشان بدە، وە داوای لێبوردن بکە ئەگەر بە هەر هۆکارێک دواکەوتیت.
2- لەکاتی مامەڵەکردن لەگەڵ کەسانی تردا ڕێزیان لێبگرە.
3- دەستخۆشی لە کەسانی تر بۆ هەڵبژاردنی باشی جلوبەرگەکانیان، ئەمەش ئەوە دەردەخات کە وردبین و وریایت و زۆر خۆشە بۆ بەرامبەرەکە و هەستێکی خۆشی پێ دەگەیەنێت.
4- تا دەتوانی دەربڕینی بەئەدەب بەکاربهێنە.
5- بەئەدەببە لەگەڵ گەورەکاندا.
6- ئەگەر پژمینت دەمت بە کاغەزی تەنک داپۆشە.
7- پەنجە مەخەنە ناو دەم و لووتەوە.
8-خۆت مەخەرە، نە فڵچەی قژت، یان ماکیاژ مەکە لە شوێنی گشتیدا.
9- لە پڕ و بە دەنگی بەرز پێمەکەنە.
10- ئەگەر داواکارییەکت هەبوو وشەی تکایە بەکاربهێنە.
11- سوپاس بکە.
12- داوای لێبوردن لە کاتی پچڕان یان چوونە ناو گفتوگۆیەکدا.
13- قسەکانی کەسانی تر مەبڕە.
14- چاوەکانت مەگێڕە کاتێک کەسێک شتێک دەڵێت کە تۆ لەگەڵیدا ناکۆکیت.
15- زوو مۆبایلەکەت پشکنین مەکە.
16-قسەی نەرێنی و ڕەخنە بۆ خۆت بهێڵەرەوە و ئەرێنی بە.
17- سوپاس بۆ خانەخوێ.
