تەماتە یەکێکە لەو خواردنە بەتام و تەندروستانەی کە لە زۆرێک لە ژەمەکانماندا هەیە. بەو پێیەی لە گوڵێکەوە دروست بووە و تۆوی تێدایە، دەخرێتە پۆلی میوە. لە لایەکی تریشەوە دەچێتە پۆلی سەوزەواتەوە، هەر بۆیەش هەندێک جار خەڵک وەک میوە و هەندێک جار وەک سەوزە ناوی دەبەن. تەماتە چەندین جۆری هەیە کە پێمان باشە لە بابەتێکی جیادا باسی بکەین. لەم بابەتەدا چووینە سەر تایبەتمەندی تەماتە بۆ جەستە بۆ ئەوەی بزانین تا چەند پێویستە تەماتە لە خۆراکی خۆماندا بەکاربهێنین؛ بۆیە تا کۆتایی ئەم بابەتە لەگەڵمان بمێنەرەوە.
سوود و تایبەتمەندییەکانی تەماتە:
تەماتە سەرچاوەیەکی زۆر باشە بۆ ڤیتامین سی و پۆتاسیۆم و فۆلێت و ڤیتامین K. ئەم مادەیە بەهۆی کالۆری پێویست و کەمی چەورییەوە بە خۆراکێکی بەنرخ دادەنرێت. لەم بەشەی خوارەوەدا تایبەتمەندی زیاتری تەماتە بۆ تەندروستی دەکۆڵینەوە.
1. تایبەتمەندیەکانی تەماتە بۆ نەخۆشی شەکرە:
چونکە تەماتە دەوڵەمەندە بە ڤیتامینەکان و کالۆری زۆر کەمی تێدایە، بۆ هەموو جۆرە ڕێجیمێک بەسوودە؛ لەوانەش خۆراکی تووشبووانی شەکرە، لە هەردوو جۆری شەکرەی یەکەم و دوودا، هیچ بەربەستێک نییە بۆ بەکارهێنانی تەماتە بە شێوەی کوڵاو یان کاڵ؛ تەنها خوێ نابێت لەگەڵیدا بەکاربهێنرێت. هەروەها دەتوانرێت ئاوی تەماتە وەک خواردنەوە و ئاوی میوە بەکاربهێنرێت، چونکە کالۆری کەم و شەکری کەمی تێدایە؛ بەڵام پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە هاوشێوەی خواردنەکانی تر، خواردنی ئاوی تەماتە و تەماتەش پێویستە هاوسەنگ بێت.
یەکێک لە کێشەکانی نەخۆشانی شەکرە لکاندنی پلاکتەکانە، هەر ئەمەش وایکردووە مەترسی تووشبوون بە ڕەقبوونی خوێنبەرەکان و نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان، هەروەها جەڵتەی دڵ و جەڵتەی مێشک، لە نەخۆشانی جۆری دووەمی شەکرەدا زیاد دەکات. بۆیە نەخۆشانی شەکرە دەرمانی دژە خرۆشان دەخۆن. لە تەماتەدا ماددەیەک هەیە کە تایبەتمەندی دژە خرۆشانی هەیە لە ماددە زەردەکەی کە هاوشێوەی جەلییە لە دەوروبەری تۆوی تەماتەدا. بۆیە تایبەتمەندی تەماتە بۆ نەخۆشی شەکرە لە تۆوی تەماتەشدا هەیە، کە دەتوانێت بە خواردنی تەماتە یان ئاوی تەماتە بگاتە جەستە.
2. تایبەتمەندیەکانی تەماتە لە لەشجوانیدا:
جگە لەوەی تەماتە بڕێکی زۆر ڤیتامین سی هەیە، ترشی ئورسۆلیک و تۆماتینیشی تێدایە کە یارمەتیدەرە بۆ بەهێزکردن و پاراستنی ماسولکەکان. ئەم دوو مادەیە هاندەری گەشە و بەهێزی خانەکانی ماسولکەیە و ڕێگری لە بەفیڕۆدان و لاوازبوونیان دەکات، ئەمەش هۆکارێکە بۆ تایبەتمەندییەکانی تەماتە لە لەشجوانیدا و پێویستی هەبوونی لە خۆراکی ئەو کەسانەدا. هەروەها ڤیتامین سی ماندوێتی ناهێڵێت و ژەهرەکانی ناو ماسولکەکان بەهۆی کارکردن و چالاکییەوە لەناو دەبات.
3. تایبەتمەندیەکانی تەماتە بۆ پەستانی خوێن:
بەگوێرەی ئەو لێکۆڵینەوەیە کە لە وڵاتە جیاجیاکان ئەنجام دراوە، لەسەر تایبەتمەندیەکانی تەماتە بۆ پەستانی خوێن و بەتایبەت خواردنی ئاوی تەماتە، لەماوەی یەک ساڵدا ئەنجامەکانی بەدەست هاتوو ئاماژە بەوە دەکەن کە خواردنی ڕۆژانە لانیکەم کوپێک ئاوی تەماتە بەبێ خوێ دەتوانێت پەستانی خوێن کەم بکاتەوە و یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی کۆلیسترۆڵی خراپ لە خوێندا و بەم شێوەیە کاریگەرە لە کەمکردنەوەی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان.
4. تایبەتمەندیەکانی تەماتە بۆ پێست:
یەکێک لە گرنگترین سوودەکانی تەماتە کە ئێمە پێی ئاشناین، تایبەتمەندیە بۆ پێست. جگە لە ڤیتامین و مادەی جۆراوجۆر، تەماتە بڕێکی زۆر ڤیتامین سی لەخۆدەگرێت. ڤیتامین سی زۆر کاریگەرە لە لابردنی ڕادیکاڵە ئازادەکانی پێست و بەهێزکردنی و لابردنی چرچ و لۆچی و داخستنی کونیلە کراوەکان و گەشاوەکردنی پێست. ئەگەر هەستت کرد کونیلەی کراوە یان پەڵەی ڕەش لە پێستتدا هەیە، دەتوانیت تایبەتمەندییەکانی تەماتە بۆ پێستت بەکاربهێنیت بە دانانی چەند ئەڵقەیەکی تەماتە لەسەر پێستت وەک دەمامک یان ڕشتنی شەربەتەکەی.
هەروەها ڤیتامین C و A و لایکۆپین لە تەماتەدا دەتوانن زۆر کاریگەر بن لە لابردنی زیپکە. بەهۆی بوونی بەرزی ڤیتامین سی و جۆرەها ڤیتامین و دژە ئۆکسێنەر لە تەماتەدا، لە زۆرێک لە ماسکی بەهێزکردن و جوانکردنی پێستدا بەکاردێت. ڤیتامین سی لە تەماتەدا زۆر کاریگەرە لە دروستکردنی کۆلاجین بۆ پێست و لابردنی چرچ و لۆچی؛ هەروەها کاریگەرە لە ئەستوورکردن و بریقەدارکردنی قژ و بەهێزکردنی نینۆکەکان.
5. تایبەتمەندیەکانی تەماتە بۆ دڵ:
تەماتە بڕێکی زۆر دژە ئۆکسانی تێدایە کە پێی دەوترێت لایکۆپین. ئەو لایکۆپینەی کە لە تەماتەدا هەیە بەهێزترە لە ڤیتامین E لە دژی ڕادیکاڵە ئازادەکان و ئەگەر تەماتە بە شێوەی وردکراو لەگەڵ زەیتی زەیتون بخورێت، ڕێژەی ئەم دژە ئۆکسێنەرەی تێدایە زۆر زیاد دەکات.
بەپێی ئەو لێکۆڵینەوە کە زانایانی زانکۆی کامبریج لەسەر کاریگەرییەکانی لایکۆپین لەسەر نەخۆشانی دڵ ئەنجامیانداوە؛ دەرکەوتووە کە لایکۆپین دەتوانێت کارکردنی خوێنبەرەکان و گەیاندنی خوێن بۆ دڵ باشتر بکات بە کاریگەری لەسەر آندوتلیوم کە ناوپۆشی ناوەوەی دیواری خوێنبەرەکانە و ڕێگری لە مەترسییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان دەکات.
جێگای سەرنجە بزانین لەم پشکنینانەدا کاریگەری لایکۆپین لەسەر کەسانی تەندروستیش لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە، کە هیچ گۆڕانکارییەکی نەبووە. بۆیە پزیشکان پێیان وایە تایبەتمەندی تەماتە بۆ دڵ وایکردووە بوونی لە ڕێجیمەکەی دەریای ناوەڕاستدا یەکێک بێت لە هۆکارە کاریگەرەکانی کەمکردنەوەی نەخۆشیەکانی دڵ و خوێنبەرەکان.
6. تایبەتمەندیەکانی تەماتە بۆ دابەزاندنی کێش:
سەرەڕای ئەوەی ڤیتامین سی چەندین مادەی دژە ئۆکسێنەر و ڤیتامینی جۆراوجۆری تێدایە، بەڵام بڕێکی زۆر ئاوی تێدایە و کالۆری زۆر کەم و کەمی کاربۆهیدرات و کەمی شەکری تێدایە؛ بۆیە لە ڕێجیمە جیاوازەکاندا بۆ دابەزاندنی کێش و ڕێکخستنی پەستانی خوێن و کەمکردنەوەی چەوری بەکاردێت. لەو ڕێجیمانەی کە بۆ دابەزاندنی کێش بەکاریدەهێنین، یەکێک لەو پێکهاتە گونجاوانەی کە دەتوانێت هەموو جۆرە ڤیتامینێک بۆ جەستەت دابین بکات بەبێ ئەوەی ببێتە هۆی کێشی زیادە، تەماتەیە.
لە ڕێجیمەکەی دەریای ناوەڕاستدا کە ئەمڕۆ باشترین ڕێجیمە بۆ خۆپاراستن لە نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان و کێشی زیادە، تەماتە ڕۆڵی سەرەکی دەبینێت. بەڵام تەنها خواردنی تەماتەیەکی زۆر لە خۆراکدا ناتوانێت بتگەیەنێتە کێشی ئایدیاڵ؛ بەڵکو پێویستە گۆڕانکاری لە شێوازی ژیانتدا بکەیت لەڕووی جۆر و بڕی خواردن، هەروەها زیادکردنی جوڵە.
7. تایبەتمەندییەکانی تەماتە لە تەندروستی چاودا:
ڤیتامین A لە تەماتەدا یارمەتیدەرە بۆ باشترکردنی تەندروستی چاو و ڕێگری لە شەوکوێربوون و تێکچوونی ڕەنگی چاو بەهۆی تەمەنەوە. ڤیتامین A دژە ئۆکسێنەرێکی بەهێزە کە دەتوانرێت لە زیادەی بیتا کارۆتین لە جەستەدا دروست بکرێت. زۆرێک لە کێشەکانی بینین بەهۆی کاریگەرییە نەرێنییەکانی ڕادیکاڵە ئازادەکانەوە ڕوودەدەن، هەربۆیە ڤیتامین A کە دژە ئۆکسێنەرێکی بەهێزە و لە تەماتەدا هەیە، دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ڕێگریکردن لێیان.
8. تایبەتمەندیەکانی تەماتە بۆ چارەسەرکردنی قەبزی:
خواردنی ئەو خۆراکانەی دەوڵەمەندن بە ئاو و ڕیشاڵ، وەک تەماتە، یارمەتی ئاودان دەدات و پاڵپشتی جوڵەی ئاسایی ڕیخۆڵە دەکات. ڕیشاڵ قەبارەی پیسایی زیاد دەکات و بەسوودە بۆ چارەسەرکردنی قەبزی توند لە گەورەکان و منداڵاندا. زۆرجار تەماتە بە میوەیەکی شلکەرەوە ناسراوە.
9. تایبەتمەندییەکانی تەماتە بۆ ڕێگریکردن لە خوێن مەین:
زیادکردنی تەماتە لە خۆراکەکەتدا ڕەنگە مەترسی تووشبوون بە جەڵتەی مێشکت کەمتر بێت (بارودۆخێک کە ڕۆیشتنی خوێن بۆ بەشێک لە مێشکت دەبڕێت)، ڕەنگە تەماتە هەوکردن کەم بکاتەوە، سیستەمی بەرگری لەش بەرز بکاتەوە و ئاستی کۆلیسترۆڵ کەم بکاتەوە ڕێگری لە مەینبوونی خوێن بکات.
10. تایبەتمەندییەکانی تەماتە بۆ زیادکردنی هێزی فێربوون:
تەماتە خۆراکێکی نایاب و ناوازەیە بۆ باشترکردنی بیرەوەری و پاراستنی یادەوەری. ئەم مادەیە دژە ئۆکسێنەرێکی گرنگی تێدایە کە پێی دەوترێت لایکۆپین، کە یارمەتی پاراستنی خانەکان دەدات لە تێکچوونی ڕادیکاڵە ئازادەکان و نەخۆشیەکانی وەک خەمۆکی و نەخۆشی ئەلزەهایمەر. هەروەها ئەم مادەیە باری دەروونی باشتر دەکات و وزە زیاد دەکات بۆ باشتر فێربوون.
چەندین مەترسی جددی لەسەر زۆر خواردنی تەماتە:
هەروەها وەک هەموو خۆراکەکان، زیادەڕۆیی لە خواردنی تەماتە کاریگەری لاوەکی ناخۆشی هەیە. لە نێوان شتەکانی تردا، تەماتە بڕێکی زۆر لە ماددەی بێتا بلۆکەری تێدایە، کە جۆرێکە لە پێکهاتە چارەسەرییەکان کە بۆ کێشەکانی دڵ دەنووسرێت. ئەگەر بڕێکی زۆر تەماتە بخۆیت، ئەوا ئاستی ئەم بێتا بلۆکەرە لە جەستەتدا زیاد دەکات و دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی پۆتاسیۆمی لەش بە شێوەیەکی بەرچاو، هەروەها ئەم زیادبوونی پۆتاسیۆم کێشەی وەک کێشەی گورچیلە و بۆ ئەوانەی تووشی گەڕانەوەی گەدە بوون، دەبێتە هۆی دڵەکزێ و ڕشانەوە بەهۆی ئەو تایبەتمەندییە ترشەڵۆکەی کە دروستی دەکات.
