هێلکەدان چییە؟
هێلکەدان ئەندامێکە لە کۆئەندامی زاوزێی مێینەدا هەیە و بەرپرسە لە چەند ئەرکێکی وەک بەرهەمهێنانی هۆرمۆن و بەرهەمهێنان و پاراستنی هێلکە. کاتێک هێلکە ئازاد دەکرێت، بە بۆریی فالۆپدا دەڕواتە خوارەوە بۆ منداڵدان، لەوێ لەوانەیە لە ڕێگەی سپێرمەوە پیتێنرێت. لە هەر لایەکی جەستەدا هێلکەدانێک هەیە. هەروەها هێلکەدان هۆرمۆنەکان دەردەدات کە ڕۆڵیان هەیە لە سوڕی مانگانە و منداڵبووندا، بۆیە بە یەکێک لە پێکهاتەکانی ڕژێنەکانی ناوپۆشی لەش دادەنرێت.
هێلکەدان لە کوێیە؟
خانمان جووتێک هێلکەدانیان هەیە، کە دەکەوێتە لای بەستەرە فراوانەکە، لە ژێر بۆرییەکانی فالۆپ، لە تەنیشت منداڵدان، لە هەردوو لا و لە خوارەوەی سک.
پێکهاتەی هێلکەدان لە ئافرەتان چۆنە؟
ڕەنگی هێلکەدانەکان سپییە و لە تەنیشت دیواری لایەنی منداڵدان لە ناوچەیەکدا هەڵکەوتوون کە پێی دەوترێت بۆشایی هێلکەدان. بۆشایی هێلکەدان ئەو ناوچەیەیە کە بە خوێنهێنەری دەرەوەی ئیلیک و لە پێش میزڵدان و خوێنهێنەری ناوەوەی ئیلیک سنووردار کراوە. قەبارەی ئەم بەشە درێژی 4 سم و پانی 3 سم و ئەستووری 2 سم. هێلکەدانەکان بە کەپسولێک دەورە دراون و قۆڵۆنی دەرەوە و مێدولایەکی ناوەوەیان هەیە.
کەپسولی هێلکەدان لە شانە چڕەکانی بەستنەوە دروستکراوە و بە پەردەی زێ یان “Tunica Vaginalis” ناسراوە. بەزۆری هێلکەدابەزین لە یەکێک لە دوو هێلکەدانەکەدا ڕوودەدات، کە لە هەر سوڕی مانگانەدا هێلکەیەک دەردەدات. ئەو لایەی هێلکەدان کە لە بۆریی فالۆپەوە نزیکترە، لە ڕێگەی بەستەری ئینفوندیبولۆپێلڤیکەوە پێیەوە بەستراوەتەوە، دیوەکەی تریش لە ڕێگەی بەستەری هێلکەدانەوە بە منداڵدانەوە بەستراوەتەوە. لە نێوان پێکهاتە و شانەکانی هێلکەدانەکانی تردا دەتوانین ئاماژە بە “Hilum” (Hilum Ovari) بکەین. هیلومی هێلکەدان بریتییە لە خەمۆکییەک بەدرێژایی و بەدرێژایی پەراوێزی ئەو شوێنەی کە بۆری و دەمارەکان دەچنە ناو هێلکەدان یان دەردەچن.
هێلکەدان چ چینێکی هەیە؟
1. Cortex: فۆلیکۆلی تێدایە.
2. ئیپیتێلیۆم: ڕووکەشترین و دەرەوەیترین چینە خانەییەکانی هێلکەدان
3. مێدولا: خوێنبەر و دەمارەکانی هێلکەدان لەخۆدەگرێت
4. هیلوم: سنووری ناوچەی چوونە ژوورەوە و دەرچوونی بۆری و دەمارەکان
هێلکەدان چۆن کاردەکات؟
لە تەمەنی باڵغبووندا دەردان و بەرهەمهێنانی هۆرمۆنەکانی هێلکەدان زیاد دەکات و تایبەتمەندییە سێکسییە لاوەکییەکان، وەک گۆڕان لە تایبەتمەندییە جەستەییەکان، لە وەڵامی هۆرمۆنەکاندا دەست پێدەکات. هێلکەدان لە تەمەنی باڵغبوونەوە پێکهاتە و کارکردنی دەگۆڕێت. وەک ئاماژەمان پێدا، بەو پێیەی هێلکەدانەکان توانای ڕێکخستنی هۆرمۆنەکانی هەیە، هەروەها ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە دووگیانی و منداڵبووندا.
کاتێک هێلکەدانەکان (هێلکە) لە بۆرییەکانی فالۆپەوە دەردەچن، میکانیزمی جۆراوجۆری فیدباک لە سیستەمی هێلکەداندا دەستپێدەکەن کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە ئاستی هۆرمۆنەکاندا. ئەم میکانیزمانەی فیدباک لەلایەن هیپۆتالاموس و هیپۆفیزەوە کۆنتڕۆڵ دەکرێن و پەیامەکانی هیپۆتالاموس دەنێردرێت بۆ هیپۆفیز. ڕژێنی هێلکەدان هۆرمۆن بەرهەم دەهێنێت و دەردەدات کە کاریگەری لەسەر هێلکەدان هەیە، هێلکەدانەکانیش هۆرمۆنەکانی خۆیان دەردەکەن.
دروستبوونی گامێت لە هێلکەدان:
هێلکەدان شوێنی دروستبوونی گامێتۆ و بەرهەمهێنان و دەردانی خانەکانی هێلکە، واتە گامێتەکانی مێینە. لە هێلکەدانەکاندا، خانە هێلکە گەشەسەندووەکان، یان هێلکەدانەکان، لەناو فۆلیکۆلی پڕ لە شلەدا پێدەگەن. بە شێوەیەکی ئاسایی لە یەک کاتدا تەنها یەک هێلکە گەشە دەکات، بەڵام ڕەنگە هێلکەکانی دیکەش بە شێوەیەکی هەڕەمەکی پێبگەن. فۆلیکۆلەکان ژمارە و جۆری خانەیان جیاوازە بەپێی قۆناغی پێگەیشتنیان و قەبارەیان ئاماژەیە بۆ قۆناغی گەشەکردنی هێلکە لەناو خۆیاندا.
کاتێک پێگەیشتنی هێلکە لە هێلکەدان کۆتایی دێت، زیادبوونی دەردانی هۆرمۆنی لوتینیزەکردن لەلایەن ڕژێنی هێلکەدانەوە دەبێتە هۆی دەردانی هێلکە لە ڕێگەی پچڕانی فۆلیکۆلەوە، کە پرۆسەیەک پێی دەوترێت هێلکەدابەزین. فۆلیکۆلەکە چالاک دەمێنێتەوە و دەگۆڕێت بۆ کۆرپوس لوتیۆم کە پرۆجسترۆن دەردەدات بۆ ئامادەکردنی منداڵدان بۆ هێلانەکردنی کۆتایی کۆرپەلە.
هێلکەدان چ هۆرمۆنێک دەردەدات؟
لە کاتی باڵغبووندا هێلکەدانەکان ئیسترۆجین و ئەندرۆجین و ئینهیبین و پرۆجسترۆن دەردەدەن. پێش وەستانی سوڕی مانگانە، 50%ی هۆرمۆنی تێستۆستیرۆن لە لایەن هێلکەوە بەرهەم دێت و ڕاستەوخۆ دەردرێتە ناو خوێن، هەروەها 50%ی دیکەش دەگۆڕێت بۆ هۆرمۆنی تێستۆستیرۆن لە گۆڕینی پێشەکی ئەندرۆجینی (DHEA و androstenedione) کە لە ئەندامەکانی تری لەشدا بەرهەم دەهێنرێت.
ئیسترۆجین بەرپرسە لە ڕوودانی تایبەتمەندییە سێکسییە لاوەکییەکان لە ئافرەتان لە کاتی باڵغبووندا و پاراستنی پێگەیشتنی ئەندامەکانی زاوزێیان. پرۆجسترۆن منداڵدان ئامادە دەکات بۆ دووگیانی و ڕژێنەکانی مەمک بۆ شیرپێدان. پرۆجسترۆن و ئیسترۆجین پێکەوە دەبنە هۆی گۆڕانکاری لە ناوپۆشی منداڵدان لە کاتی خولی سوڕی مانگانەدا.
پیربوونی هێلکەدان:
لەگەڵ بەرزبوونەوەی تەمەنی ئافرەتان، دابەزینی چالاکی کۆئەندامی زاوزێ دەبێتە هۆی وەستانی سوڕی مانگانە ( وەستانی سوڕی مانگانە کاتێک خوێنبەربوونی مانگانە لە ئافرەتاندا دەوەستێت. وەستانی سوڕی مانگانە بەهۆی کەمبوونەوەی توند و وەستانی بەرهەمهێنانی هۆرمۆنی ئیسترۆجین و پرۆجسترۆن ڕوودەدات.). لە کاتی وەستانی سوڕی مانگانەدا ژمارەی فۆلیکۆلەکان کەم دەبێتەوە.
هەرچەندە لە هەریەکێک لە هێلکەدانەکانیدا یەک ملیۆن هێلکە هەیە کاتێک کچێکی ساوا لەدایک دەبێت، بەڵام تەنها 500 هێلکە واتە تەنها 0.05% لە کاتی هێلکەدابەزین لە تەمەنی زاوزێدا دەردەچن و ئەوانی دیکەش لەدەست دەدەن. ئەم دابەزینە لە چالاکییەکانی هێلکەدان بە بەردەوامی زیاد دەکات لەگەڵ زیادبوونی تەمەن تا دواجار بە تێکڕا لە تەمەنی 52 ساڵیدا بە تەواوی دەوستێت. بێگومان وەستانی سوڕی مانگانە ڕەنگە زووتر یان دواتر لە هەندێک لە خانماندا ڕووبدات بە پشتبەستن بە هۆکاری بۆماوەیی و ژینگەیی.
لەگەڵ زیادبوونی تەمەن و کەمبوونەوەی چالاکیی هێلکەدان و بەرهەمهێنان و دەردانی هۆرمۆنەکان، ئەگەری نەزۆکی و لەباربردن و لەدایکبوونی مردوو و گۆڕانکاری بۆماوەیییش زیاد دەکات. باشترین تەمەن بۆ منداڵبوون و چالاکیی هێلکەدان لە نێوان 20 بۆ 30 ساڵدایە. لە دەوروبەری تەمەنی 45 ساڵیدا، سوڕی مانگانە گۆڕانکاری بەسەردا دێت و یەدەگی فۆلیکۆلی بە شێوەیەکی بەرچاو کەم دەبێتەوە. ئەو ڕووداوانەی کە دەبنە هۆی پیربوونی هێلکەدان تا ئێستا ڕوون نین. پیربوون دەتوانێت لە ژێر کاریگەری چەندین هۆکاری جیاوازدا بێت وەک هۆکاری ژینگەیی، شێوازی ژیان یان هۆکاری بۆماوەیی.
کێشە و نەخۆشیەکانی هێلکەدان:
1. پووکانەوەی ئێسک:
یەکێک لەو کێشانەی کە دوای وەستانی سوڕی مانگانە ڕوودەدات پووکانەوەی ئێسکە؛ جگە لە گەرمبوونەوە و گۆڕانی ڕەفتار و باری دەروونی و چەندین بابەتی تر، پووکانەوەی ئێسک زیانبەخشترین کێشەی وەستانی سوڕی مانگانە، هۆکاری سەرەکیی پووکانەوەی ئێسک بریتییە لە ئیسترۆجین کە ئەو هۆرمۆنەیە کە کاریگەری لەسەر خانە دروستکەرەکانی ئێسک دەبێت و دوای ئەوەی ئیسترۆجین لە کاتی وەستانی سوڕی مانگانەدا کەم دەبێتەوە ، خانە دروستکەرەکانی ئێسک کە پێیان دەوترێت ئۆستیۆبلاست ئارەزووی ئاسایی خۆیان لەدەست دەدەن. وە چیتر هەوڵێکی قورس نادەن بۆ دروستکردنی ئێسک و لە ئەنجامی کاریگەری ئیسترۆجین، خانەکانی ئێسک شکێن کە بە ئۆستیۆکلاست ناسراون خانە دروستکەرەکانی ئێسک هەڵدەمژن و پێکهاتەکانی ئێسکەپەیکەری لەش لەناو دەبەن.
2. شێرپەنجەی هێلکەدان:
ئەم نەخۆشیە بە دەگمەن دەردەکەوێت، بەڵام ئەگەر ڕووبدات ئەوە نەخۆشییەکی مەترسیدار و کوشندەیە، نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە کوشندەیە دەرناکەوێت تا شێرپەنجەکە توند دەبێتەوە و قۆناغەکانی بەرەو پێش دەچێت. نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە بریتین لە: ئازاری بەردەوامی سک، ئاوسانی سک، خوێنبەربوونی منداڵدان و کێشەی هەرسکردن. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەو نیشانانەی باسکراون لە نەخۆشیەکانی تریشدا باون و ئەگەر دەرکەوت ئەوا ناتوانرێت بۆچوونێکی یەکلاکەرەوە لەسەر شێرپەنجەی هێلکەدان بدرێت، بەڵام ئەگەر هەر ئاڵۆزییەکت بینی ئەوە بە سوکی وەری مەگرە و ڕاوێژ بە پزیشک بکە.
3. کیسی هێلکەدان:
کیسی هێلکەدان جیاوازە لە نەخۆشی پۆلیسیستی. کیس بریتیە لە کیسی بچووک کە شلە یان خوێن لە ناوەوەی تێدایە. لەوانەیە هەموو ئەو ژنانەی لە گروپە تەمەنییە جیاوازەکاندا تووشی کیسی هێلکەدان بوونبێت و باوترین حاڵەتیش لە ساڵانی زاوزێی ئافرەتدا دەبێت. کیسی هێلکەدان قەبارەی جیاوازە بەجۆرێک قەبارەکەی دەگۆڕێت لە تۆوەوە بە قەبارەی نۆک تا گرێ بە قەبارەی پرتەقاڵ.
هەندێک کیس کە لە 5 سم گەورەترە پێویستە بە نەشتەرگەری لە جەستەی نەخۆشەکە دەربهێنرێت. بوونی کیسی گەورە و قورس لە هێلکەدان دەبێتە هۆی نەخۆشی پێچانی هێلکەدان و لە کۆتاییدا مردن. چارەسەری هێلکەدان بەندە بە قەبارە و جۆری کیسەکەوە، و ناتوانرێت پێش پشکنینی پزیشکی و تایبەتمەند بۆچوونێکی یەکلاکەرەوە و شێوازی چارەسەری گونجاو بنووسرێت.
