ئینتەرنێت و وێب:
ئایا جیاوازی نێوان ئینتەرنێت و وێب دەزانیت؟ ڕەنگە ناونیشانی ئەم بابەتە بۆ زۆر کەس جێگەی سەرسوڕمان بێت. ئەمڕۆکە تەنانەت لەگەڵ پەرەسەندنی زانستیشدا زۆر کەس جیاوازی وێب و ئینتەرنێت نازانن و ئەم دوو زاراوەیە بە هاوواتا دەزانن. ئینتەرنێت و وێب دوو چەمکی جیاوازن. بوونی یەکێکیان بەندە بە ئەویترەوە و گەشەکردنی ئەوی دیکەش پەیوەستە بە بوونی لایەنی بەرامبەرەوە. لە هەموو حاڵەتێکدا ڕاستە وێب و ئینتەرنێت دوو بابەتی پەیوەندیدارن، بەڵام بە هیچ شێوەیەک ناتوانرێت بە یەک شت هەژمار بکرێن.
پێشتر لە بابەتێکدا بە ناوی پێناسەیەکی کورت بۆ ئینتەرنێت بە وردی پێناسەمان بۆ ئینتەرنێت کرد، کە لە بەشی تەکنەلۆجیا دا دەتوانن بیبینن. بەڵاملەم بابەتەدا باس لە جیاوازی نێوان ئینتەرنێت و وێب دەکەین و زانیاری تەواو لەسەر هەریەکێکیان بەجیا دەخەینەڕوو، بۆ ئەوەی دواجار بتوانین بگەینە جیاوازی نێوان ئەو دووانە. لەگەڵمان بمێنەوە.
ئینتەرنێت چییە؟
لە ساڵی 1960 لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا پڕۆژەیەک دەستیپێکرد، کە بڕیار بوو ناوەندە سەربازییەکانی ئەمریکا بتوانن پەیوەندییەکی سەلامەت و خێرایان لەگەڵ یەکتردا هەبێت. بەڵام لە کۆتاییدا ئەم پڕۆژە بچووکە بووە هۆی دروستکردنی پڕۆژەیەکی گەورەتر و گشتی بە ناوی ئینتەرنێت. ئینتەرنێت دەرئەنجامی دەزگای پڕۆژە توێژینەوە پێشکەوتووەکانی ئەمریکایە، (DARPA).
ئینتەرنێت تۆڕێکی گەورەی کۆمپیوتەرە. ئەم تۆڕە کەڵک وەردەگرێت له:
- کۆمپیوتەر
- کێبڵەکان
- مۆدێمەکان
- ڕاوتەرەکان
- سویچەکان
- سەتەلایتەکان
- تەلەفۆنەکان
- هێڵەکانی کێبڵ
وە… لە هەموو جیهاندا بڵاوبووەتەوە. لە بنەڕەتدا ئینتەرنێت لە تۆڕی بچووک پێکهاتووە، کە کۆکردنەوەیان بووەتە هۆی دروستبوونی ئەم تۆڕە زەبەلاحە. ئەم تۆڕە بچووکانە دەتوانن کۆمپیوتەر و تەلەفۆنەکانتان بن کە بە بەکارهێنانی مۆدێم پەیوەندی بە ئینتەرنێتەوە دەکەن بۆ تۆڕە گەورە و پیشەسازییەکان لە کۆمپانیا و کارگەکاندا.
ئەم تۆڕە بچووک و گەورانە بە بەکارهێنانی ئەو ئامێرانەی پێشتر باسمان کرد بە ئینتەرنێتەوە دەبەسترێنەوە و ڕۆژانە ئەم تۆڕە جیهانییە گەورەتر و گەورەتر دەکەن. بەڵام لەم نێوەندەدا پێگەی وێب چییە؟ ئایا وێب هەمان ئینتەرنێتە؟ ئەگەر نا، ئەوا جیاوازی نێوان ئینتەرنێت و وێب چییە؟
وێب چییە؟
وێب لە ساڵی 1989 لەلایەن تیم بێرنەرسلی ئینگلیزی دروستکراوە. بۆ ڕوونکردنەوەی چەمکی وێب باشترە ئەم بابەتە بە نموونەیەک بۆ ئێوە سادەتر بکەمەوە.
بیهێنە بەرچاوت کە ماڵەکەت لە شارێکی گەورەی ئازاددایە. چ ڕێگایەکت هەیە بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ هاوڕێکانت لە ئۆفلاین؟ ڕەنگە نامەیان بۆ بنوسیت و پەیوەندییان پێوە بکەیت و ڕێگەیەکی تری پەیوەندیکردن وەک پۆست و هتد بەکاربهێنیت. لەم نێوەندەدا ئەگەر دەتەوێت بچیتە سینەمایەک یان… چۆن نواندن دەکەیت؟ بە دڵنیاییەوە بە بەکارهێنانی ناونیشانەکە دەچیتە شوێنی دڵخوازی خۆت.
لە نموونەی سەرەوەدا، تەواوی شارەکە ئینتەرنێتە. شێوازی پەیوەندیکردن وەک تەلەفۆن، پۆست، نامە و هتد هەمان ئیمەیڵ، چاتی تایبەت، گواستنەوەی زانیاری و هتد. لە کۆتاییدا سینەما و ئەو شوێنەی کە دەتەوێت هەمان جیهانی وێبە کە بە بەکارهێنانی ناونیشانی (URL) دەگەیتە ئەوان.
- ئیمەیڵ
- چاتی ئۆنلاین
- گواستنەوەی داتا بە FTP
- وێب
- و…
لە پێکهاتەکانی ئینتەرنێتدان. هیچ کام لەم پێکهاتانە پێویستیان بە بوونی ئەوی دیکە نییە بۆ ئەوەی بەکاربهێنرێت، وە هەڵەیە کە وا بیر بکەینەوە کە ئەگەر وێب نەبێت، پێکهاتەکانی دیکە بێ کەڵک دەبن.
بۆ پەیوەندیکردن بە وێبەوە، لە جیهانی ئینتەرنێتدا، URL و وێبگەڕەکانی وەک کرۆم و فایەرفۆکس و هتد بەکاردەهێنیت. URL بە واتای هەمان بەستەرەکان دێت. ئەم URLانە زۆرجار دەتبەنە سەر لاپەڕەکانی HTML. HTML واتە HyperText Markup Language بە واتای زمانی مارکاپی هایپەرتێکست دێت.
لاپەڕەکانی HTML بریتین لە لاپەڕەکانی ماڵپەڕ و پێکهاتەکانی جیهانی وێب. ئەو لاپەڕەیەی کە سەیری دەکەیت بە بەکارهێنانی هەمان زمانی HTML markup نووسراوە. ناونیشان یان URL بریتیە لە ڕووکاری نێوان کۆمپیوتەر و ئامێرەکانت و ئەم لاپەڕانە.
لەم نێوەندەدا یاسا هەیە بۆ پەیوەندیکردن بە جیهانی وێبەوە کە پێیان دەوترێت پرۆتۆکۆڵ. لە وێبدا چەندین پرۆتۆکۆڵ هەیە کە بەناوبانگترینیان پرۆتۆکۆڵی HTTP و ژێر لقە کۆدکراوەکەی کە پرۆتۆکۆڵی HTTPS ە.
تا ئێستا له جیاوازی نێوان ئینتەرنێت و وێب تێگەیشتوین. ئێستا پرسیارێک دێتە ئاراوە. ئایا ڕادەی جیهانی وێب تا ئەو ڕادەیەی کە لە بزوێنەری گەڕانی وەک گووگڵ و یاهوو و بینگدا دەیبینین؟ بێگومان نەخێر!!
DEEP WEB (وێبی قووڵ):
چەمکێکی تر لە جیهانی وێبدا هەیە کە پێناسەکان دەگۆڕێت. DEEP WEB یان وێبی نهێنی و قووڵ بەشێکە لە جیهانی وێب و ئینتەرنێت کە زۆربەی خەڵک تەنانەت ئاگاداری بوونی نین.
وێبی قووڵ کە زۆرجار بۆ چالاکییە تاوانکارییەکان بەکاردێت، بەشێکە لە وێب کە پێویستە بزوێنەری گەڕانی تایبەت و چەند ئامرازێکی دیکەی سەر کۆمپیوتەرەکەت بەکاربهێنیت بۆ ئەوەی دەستت پێ بگات. بە پێچەوانەی باوەڕی باو، قەبارەی ئەو زانیاریانەی کە لە وێبی شاراوەدا هەن، زیاتر لە 20 هێندەی ئەو زانیاریانەیە کە لە وێبی ئاساییدا دەیبینین. ئێمە پێشنیار ناکەین بە هیچ شێوەیەک پەیوەندی بە وێبی قووڵەوە بکەیت، ئێمە ئەم بەشەمان تەنها بۆ زیادکردنی زانیارییە گشتیەکانت ڕاگەیاندووە.
Dark Web (وێبی تاریک):
بەڵام ئێستا دەتوانین باسی مەترسیدارترین بەشی ئینتەرنێت بکەین کە پێی دەوترێت دارک وێب یان دارکنێت. بەکارهێنانی تۆڕی تاریک نایاساییە. هەموو چالاکییە تاوانکارییەکان لە تۆڕی تاریکدا ئەنجام دەدرێن. چالاکییە تاوانکارییەکانی وەک کڕین و فرۆشتنی مادەی هۆشبەر، کوشتنی مرۆڤ و هتد. بەکارهێنەر تەنها لە حاڵەتێکدا دەتوانێت دەستی پێ بگات کە بەکارهێنەرەکە وێبگەڕی Tor ی هەبێت.
تۆر کورتکراوەی Onion Router ە. دەتوانێت چینەکانی زۆرێک لە ئایپیەکان دروست بکات و بەکارهێنەر دەتوانێت بەبێ ئەوەی ناوی خۆی لە ئینتەرنێتدا بگەڕێت. زۆرێک لە ماڵپەڕە تاریکەکانی وێب لەلایەن تۆرەوە بلۆک کراون، بەڵام وێبی تاریک بە تەواوی نەسڕدراوەتەوە. بۆیە بڕیارم ئەوەیە مەچنە دارک وێب چونکە نایاسایی بووە و من بەرپرسیار نیم لە هیچ شتێکی خراپ.
ئەنجام:
وێب تەنها بەشێکە لە جیهانی ئینتەرنێت. بەڵام ئەم دوو چەمکە لەیەکتر جیا ناکرێنەوە. ئینتەرنێت بۆ بوونی وێب پێویستە و بەبێ بوونی ئینتەرنێت جیهانی وێب بوونی نابێت. لە لایەکی ترەوە ئەگەر وێب دروست نەکرابا ئینتەرنێت ئەوەندە فراوان نەدەبوو کە ئێستا دەیبینین و تەنها لە چەند شێوازێکی پەیوەندیکردندا سنووردار دەمایەوە. کەواتە سروشتی بوونی هەردوو ئەمانە (ئینتەرنێت و وێب) پەیوەستە بە یەکترەوە.
لەم بابەتەدا چەمکی ئینتەرنێتمان بە شێوەیەکی سادە ڕوونکردەوە. دوای ئەوە بە نمونەیەک شوێنی وێبمان لە دنیای ئینتەرنێتدا دیاریکرد و پێکهاتەکانی تری ئینتەرنێتمان بۆ ڕوونکردەوە و لە کۆتاییدا هەوڵماندا جیاوازی نێوان ئینتەرنێت و وێبتان پێ بناسێنین. هیوادارین ئەم بابەتە سوودی بۆ ئێوە هەبووبێت.
