یادەوەری:
یادەوەری وەک ئەرشیفێک وایە کە زانیاری هەڵدەگرێت و لەکاتی پێویستدا وەریدەگرێتەوە. بێگومان هەموو زانیاریەکان بۆ هەمیشە لە یادەوەریدا هەڵناگیرێن؛ هەندێکیان ئەوەندە ئاشکران وەک ئەوەی تازە ڕوویانداوە و هەندێکی تریش ئەوەندە دوور و لەبیرکراون وەک ئەوەی هەرگیز ڕوویان نەداوە.
ئەم پرۆسەیە یەکێکە لە پرۆسە ئاڵۆزەکانی مێشکی مرۆڤ. لەم بابەتەدا 10 شتتان بۆ باس دەکەین دەربارەی یادەوەری کە نیشانتان دەدات پرۆسەی هەڵگرتنی زانیاری لە مێشکدا چییە و چۆن یادەوەری بەهێز بکەین.
1. هیپۆکامپوس ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە یادەوەریدا
هیپۆکامپوس بەشێکە لە مێشک کە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە گواستنەوەی زانیاری لە یادەوەری کورتخایەنەوە بۆ یادەوەری درێژخایەن و چەسپاندنیان. یادەوەری ئەو بەشەیە لە سیستەمی لیمبیکی مێشک کە مامەڵە لەگەڵ یادەوەری و هەستەکانماندا دەکات. ئه م به شه یه کێکه له به شه گرنگه کان که به شداره له پڕۆسه ی دروستبوون و ڕێکخستن و هه ڵگرتنی زانیاری و یاده وه ڕییه کان.
هیپۆکامپوس لە هەردوو نیوەگۆی مێشکدا هەیە و هاوسەنگە. ئەگەر هەریەکێک لەم نیوانە زیانیان پێ بگات، پرۆسەی هەڵگرتنی یادەوەرییەکان قورس دەبێت. ئەم کێشەیە پێی دەوترێت لەبیرکردنی پێشەوە. ئەدای ستایلەکان بە تێپەڕبوونی کات کەم دەبێتەوە.
تاقیکردنەوەکان دەریدەخەن کە هەموو کەسانی تەمەن ناوەڕاست بەدەست لەدەستدانی دەمارەکان و لاوازی هیپۆکامپەوە ناناڵێنن، بەڵام ئەوانەی تووشی لاوازی هیپۆکامپ دەبن لە تاقیکردنەوەکانی بیرەوەریدا نمرەی کەمتریان هەیە. لاوازی توانای مەعریفی لەو کەسانەی کە دەگەنە تەمەنی 80 ساڵ کێشەیەکی باو و بەشێکی هۆکارەکەی تێکچوونی هیپۆکامپوسە.
2. مرۆڤ زۆربەی یادەوەرییە کورتخایەنەکانی زۆر زوو لەبیر دەکات
توانای یادەوەری کورتخایەنی مرۆڤ سنووردارە. شارەزایان دەڵێن هەر کەسێک دەتوانێت ئەو 7 پارچە داتایەی کە بەم دواییە وەریگرتووە لە یادەوەری کورتخایەنی خۆیدا بۆ ماوەی 20 بۆ 30 چرکە بهێڵێتەوە. بێگومان دەتوانرێت توانای یادەوەری کورتخایەن زیاد بکرێت و بە بەکارهێنانی تەکنیکەکانی بەرزکردنەوەی یادەوەری تا ڕادەیەکی زۆر باشتر بکرێت.
لە ساڵی 1956 جۆرج میلەر بابەتێکی بڵاوکردەوە و تێیدا نووسیویەتی یادەوەری کورتخایەنی مرۆڤ لە باشترین حاڵەتدا دەتوانێت 5 بۆ 9 پارچە داتا بۆ چەند خولەکێک بهێڵێتەوە. ئەو پسپۆڕانەی لەم ساڵانەی دواییدا لێکۆڵینەوەیان لە یادەوەری کردووە دەڵێن ژمارە 5 بۆ 9 ئایدیاڵە و نزیکەی 4 داتا لە یادەوەری کورتخایەنی مرۆڤی ئاساییدا دەمێنێتەوە.
تاقیکردنەوەی توانای یادەوەری کورتخایەن:
دەتوانیت توانای یادەوەری کورتخایەنەکەت بە تاقیکردنەوەیەکی سادە بپێویت:
- لیستی وشەکان بە شێوەیەکی هەڕەمەکی وەربگرە؛
- بۆ ماوەی 2 خولەک سەیری وشەکان بکە و لەبیرت بێت؛
- کاغەزی وشە بخەرە لایەک؛
- کاغەزێکی نوێ وەربگرە و هەوڵبدە ئەوەی لەبیرتە بینووسیت.
تا زیاتر وشە بنووسیت، یادەوەریت بەهێزتر دەبێت. بێگومان تا کات زیاتر تێدەپەڕێت، پێدەچێت ژمارەی ئەو وشانەی لەبیرت بێت کەم ببێتەوە.
3. ئەنجامدانی تاقیکردنەوە زانیاری لە یادەوەریدا جێگیر دەکات
زۆر کەس پێیان وایە باشترین ڕێگە بۆ جێگیری زانیاری دووبارەکردنەوەیە و پراکتیزەکردنە. توێژەران لەم ساڵانەی دواییدا گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی کە پێوانەکردن و تاقیکردنەوەی زانیارییەکان لە مێشکتدا چیمەنتۆی دەکات. کاتێک تاقیکردنەوەیەک دەکەیت، زانیارییەکان وەردەگریتەوە و ئەم بیرهێنانەوەیە یادەوەریت بەهێزتر دەکات.
دەرئەنجامی تاقیکردنەوەکان دەریدەخات ئەو خوێندکارانەی تاقیکردنەوەکە ئەنجام دەدەن دوای دووبارەکردنەوە و فێربوونی وانەکان باشتر زانیاریەکانیان لەبیر بووە. تەنانەت ئەو بەشانەی لە تاقیکردنەوەکەدا نەخراونەتە ڕوو، باشتر لەلایەن خوێندکارانەوە لەبیر بووە.، چونکە پرسیارەکانیان نەدەزانی و سەرنجیان لەسەر فێربوونی هەموو مادەکان بوو. لەم تاقیکردنەوەدا ئەو خوێندکارانەی کە تەنها مادەکانیان خوێندەوە بەڵام تاقیکردنەوەکەیان ئەنجام نەداوە زۆر کەمتر لە گروپی یەکەم مادەکەیان لەبیر بووە.
4. مرۆڤ دەتوانێت بە فێربوون یادەوەری خۆی باشتر بکات
ڕەنگە ئەزموونی لەبیرچوونەوەت هەبێت لە کارەکانی ڕۆژانەدا، بۆ نموونە دەچیتە ژوورێکەوە و لەبیرت دەچێت کە بۆ چی هاتوویتە ئەوێ. ئەم لەبیرکردنە بچووکانەی ڕۆژانە بێزارکەرن. خۆشبەختانە توێژەران گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی کە بە فێربوون دەتوانیت یادەوەرییەکەت باشتر بکەیت و لەم لەبیرچوونە بێزارکەرانە ڕزگارت بێت.
تەکنیکە سادەکان بۆ بەهێزکردنی یادەوەری:
کاتێک بەدەست لەدەستدانی یادەوەرییەکی سووکەوە دەناڵێنیت و ئەرکە سادەکانی ڕۆژانە لەبیر دەکەیت، بەکارهێنانی چەند تەکنیکێکی سادە دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ وەرگرتنەوەی زانیاری:
ساڵنامەکە بەکاربهێنە:
ساڵنامەی گووگڵ یان ئەپەکانی تری بیرخستنەوە دابمەزرێنە و پلانی گرنگ و ئەو شتانە بنووسە کە پێویستە تێیدا بیکەیت. بەمەش مێشکت بێدەنگتر دەبێت و لە بیرچوونەوە بچووکە بێزارکەرەکان ڕزگارت دەبێت و دەبێتە هۆی بەهێزکردنی یادەوەری.
دروستکردنی وێنەیەکی دەروونی:
بیرخستنەوەیەک لە مێشکتدا دروست بکە دەربارەی ئەو شتانەی کە زۆرجار لەبیرت دەچێتەوە. بۆ نموونە ئەگەر بەزۆری لەبیرت چوو کلیلەکانت لە کوێ دادەنێیت، ئەمجارە کە لە شوێنێک دایاندەنێیت، چەند ساتێک لەو شوێنە بگەڕێ کە کلیلەکانت لێ دانا. لەبیرت بێت ئەم شوێنە لە کوێیە و وێنەی شتەکانی دەوروبەری کلیلەکە لە مێشکتدا تۆمار بکە. بۆ خۆت دووبارەی بکەرەوە “کلیلەکانم لەسەر مێزەکە داناوە لە تەنیشت گوڵدانەکەوە”. بەم کارە، جارێکی تر کە بەدوای کلیلەکانتدا دەگەڕێیت، ئەم وێنەیە دەروونییە لە یادەوەریتدا دەگەڕێتەوە، و چیتر پێویست ناکات بەدوای کلیلەکانتدا بگەڕێیت.
خوو بە بەکارهێنانی تەکنیکەکانی باشترکردنی یادەوەری بگرن:
کاتێک مێشکت ڕاهێنان دەکەیت بۆ بەکارهێنانی ساڵنامە یان دروستکردنی وێنەی دەروونی یان تەکنیکەکانی تر، هیچ شتێک لەبیر ناکەیتەوە یان زۆر بە خێرایی دووبارە بیری دێتەوە و ئەمەش دەبێتە هۆی بەهێزکردنی یادەوەری.
5. بۆ لەبیرکردن 4 هۆکاری سەرەکی هەیە
یەکێک لە باشترین ڕێگاکان بۆ ڕێگریکردن لە بیرچوونەوە ئەوەیە کە بزانیت بۆچی شتەکان لەبیر دەکەیت. شارەزایان هۆکاری جۆراوجۆر وەک هۆکاری لەبیرکردنی زانیاری دەناسێنن. لەم بەشەی خوارەوەدا 4 لە گرنگترین هۆکارەکانی لەبیرچوونەوە دەخەینەڕوو.
- کاتێک ماوەیەکی زۆرە پارچە داتایەکت وەرنەگرتووە، میمۆریەکەت لەبیری دەکات و وەرگرتنەوەی قورستر دەبێت. بۆ نموونە زۆربەمان دواجار لە قۆناغی ئامادەییدا فێری ڕەگ بووین، ڕەنگە ئێستاش لەبەر ئەوەی ساڵانێک لەمەوبەر فێربووین و بەکارمان هێنان، ئێستاش لەبیرمان چوتەوە.
- دەستێوەردانی زانیاری و یادەوەرییەکان هۆکارێکی دیکەی لەبیرچوونەوەیە. ڕەنگە ئەزموونی ئەوەت هەبێت کەسێک ناوەکەت بە هەڵە بڵێتەوە و دواتر پێت بڵێت کە تۆ لە کەسێک دەچێت بەو ناوەوە. تەنانەت ڕەنگە جارێکی تر بە ناوی هەڵە بانگت بکات. دەستێوەردانی یادەوەرییەکانی ئەم کەسە و لێکچوونی ڕواڵەتت لەگەڵ کەسێک لە یادەوەرییەکانیدا هۆکاری ئەم هەڵەیە.
- برینداربوونی جەستەیی و نەخۆشییەکانی مێشک هۆکاری دیکەی لەبیرچوونەوەن. نەخۆشیەکانی وەک ئەلزەهایمەر یان تەزووی مێشک زیان بە یادەوەری و ئەو بەشانە دەگەیەنن کە بەشدارن لە پرۆسەی هەڵگرتنی زانیاریدا.
- هەندێک جار بە مەبەست زانیاری لەبیر دەکەیت. ئەگەر ئەو شتانەی فێربوویت دووبارە نەکەیتەوە یان هەوڵندەیت بۆ ئەوەی لەبیرت بێت، ئەوا بە تێپەڕبوونی کات بە تەواوی لەبیریان دەچێتەوە.
6. لەبیرچوونەوە وەک ئەوە نییە کە لە فیلمەکاندا نیشان دەدرێت
زۆر فیلم لەسەر لەبیرچوونەوە و لەدەستدانی یادەوەری دروستکراون و زۆربەیان وێنەی نادروستی ئەم حاڵەتە دەخەنە ڕوو. بۆ نموونە لە هەندێک فیلمدا مرۆڤ بەهۆی لێدانێک لە سەریەوە بە تەواوی یادەوەری لەدەست دەدات. دوای ماوەیەک جارێکی تر لە سەری دەدرێت و بە شێوەیەکی سیحراوی، یادەوەرییەکەی بە تەواوی دەگەڕێتەوە!
لەبیرچوونەوە 2 جۆر هەیە:
ئەنتێرۆگراد:
ئەم کەسانە ناتوانن یادگاری نوێ دروست بکەن و زانیاری هەنووکەیی لەبیر بکەن.
پاشەکشەکردن:
ئەم کەسانە یادەوەرییەکانی ڕابردوویان لەبیر دەچێتەوە، بەڵام ئەگەری ئەوە هەیە کە بتوانن لە ئێستاوە یادگاری نوێ دروست بکەن و لە داهاتوودا بیریان بخەنەوە.
زۆربەی فیلمەکان لەبیرچونەوەی پاشەکشەیی نیشان دەدەن، بەڵام لە جیهانی ڕاستەقینەدا لەبیرچونەوەی پێشەوە یان ئەنتێرۆگراد زیاتر باو دەبێت. ئەو کەسانەی لە فیلمەکاندا تووشی لەبیرچوونەوە دەبن، ناسنامەکەیان لەبیر ناچێتەوە و خێزانەکەیان لەبیردەچێتەوە، ئەمەش بە دەگمەن لە جیهانی ڕاستەقینەدا ڕوودەدات.
7. بۆنەکان هاندەرێکی بەهێزە بۆ بەرزکردنەوەی یادەوەری
تا ئێستا تێبینیت کردووە کە هەندێک بۆن یادەوەریت بۆ دەهێنێتەوە؟ بۆ نموونە بە بۆنکردنی بۆنی نانی تازە، ڕۆژانی منداڵی خۆتت بیر دێتەوە کە بەیانیان بە بۆنی نانی تازە لە خەو هەڵدەستیت کە باوکت کڕیبووی. یان کاتێک بۆنی بۆنی هاوڕێیەکت دەکەیت، بیرت دێتەوە تەنانەت ئەگەر بەرکەوتنی لەگەڵ نەمابێت.
دەماری بۆنکردن لە مێشکمان لە نزیک ئامێگدالا هەڵکەوتووە. ئامێگدالا ئەو بەشەیە کە پەیوەندی بە ئەزموونی هەستەکانەوە هەیە و وەک یادەوەری سۆزداریمان دادەنرێت. هەروەها دەماری بۆنکردن لە نزیک هیپۆکامپوسدایە. نزیکیی ئەم بەشانە لە مێشکدا پەیوەندییەکی بەهێزی لە نێوان دەماری بۆنکردن و یادەوەریدا دامەزراندووە.
لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن کاتێک ئەو ناوچانەی مێشک کە پەیوەندییان بە یادەوەرییەوە هەیە لە مرۆڤدا زیانیان پێدەگات، هەستی بۆنکردنیشی تێکدەچێت. بۆ ئەوەی بۆنی عەترێک ئاشنا بێت، دەبێت لەبیرت بێت کەی بۆنیت کردووە و چ وێنەیەکت لە مێشکتدا هەیە کاتێک بۆنی بۆنەکەت کردووە. لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن ئەو کەسانەی لە دۆخێکی دیاریکراودا بۆنێکی ناوازە دەکەن، دەتوانن بە ئاسانی یادەوەرییەکانی ئەو دۆخەیان وەبیر بهێننەوە کاتێک دواتر بۆنی هەمان بۆن دەکەنەوە، تەنانەت ئەگەر بۆ ماوەیەکی زۆریش بیریان لێ نەکردبێتەوە.
8. لەگەڵ هەر یادەوەرییەکی نوێدا ڕێڕەوێکی دەماری نوێ لە مێشکتدا دروست دەبێت
ماوەیەکی زۆرە توێژەران درکیان بە پەیوەندی نێوان دەمارەکانی مێشک و یادەوەرییەکان کردووە. ئەوان پێیان وایە دروستکردنی یادەوەری نوێ پەیوەندییەکانی نێوان دەمارەکانی مێشک بەهێز دەکات و تەنانەت دەتوانێت پەیوەندی نوێ لە نێوان دەمارەکاندا دروست بکات.
پەیوەندییەکانی نێوان خانە دەمارییەکان کە ئیمپاڵسی دەمار لە دەمارێکەوە بۆ دەمارێکی دیکە دەگوازنەوە پێیان دەوترێت سیناپس. لە مێشکماندا تریلیۆنەها سیناپس تۆڕێکی ئاڵۆز و نەرم و نیان پێکدەهێنن و ڕێگەمان پێدەدەن بیربکەینەوە و هەست بکەین و ڕەفتار بکەین. پەیوەندییە سیناپتیکییەکان کە لە بوارەکانی پەیوەست بە یادەوەری و فێربووندا هەڵکەوتوون، وەکو قۆڵۆنی مێشک و هیپۆکامپوس، بەهۆی دروستبوونی یادەوەرییە نوێیەکانەوە بەهێز دەبن.
زانایان بەو ئەنجامە گەیشتوون کە پێویست ناکات سیناپسە کۆنەکان لەناو ببەیت و پەیوەندی نوێ لەنێوان دەمارەکانی مێشکتدا دروست بکەیت بۆ بەرزکردنەوەی یادەوەری. تەنها شتێک کە پێویستە بیکەیت ئەوەیە کە سیناپسەکانی ئێستا بەهێز بکەیت.
شێوازەکانی بەهێزکردنی ڕێڕەوی سیناپسی لە مێشکدا:
لاوازبوونی سیناپسی مێشک دەبێتە هۆی کێشەی وەک گۆڕانی باری دەروونی و کێشەی مەعریفی و لەبیرچوونەوە و بە گشتی کاریگەری لەسەر کارکردنی مێشک و یادەوەری دەبێت. لەم بەشەی خوارەوەدا باس لە هەندێک ڕێگەی پراکتیکی دەکەین بۆ بەهێزکردنی پەیوەندی نێوان دەمارەکان و ڕێگریکردن لە لاوازبوونی سیناپسەکان.
دوور بکەوەرەوە لە فشاری دەروونی:
توێژینەوەکان دەریدەخەن کە فشاری درێژخایەن کارکردنی دەمارەکان لاواز دەکات و یەکێکە لە هۆکارەکانی کورتکردنەوەی سیناپسەکان لە قۆڵۆنی مێشک و هیپۆکامپوسدا و کاریگەره لەسەر یادەوەری.
دوور بکەوەرەوە لە ماددە هۆشبەرەکان و کحول:
کحولی زیان بە ڕێڕەوی سیناپسی مێشک و یادەوەری دەگەیەنێت. زانایان پێیان وایە بەرکەوتن بە ماددە کیمیاییە مەترسیدارەکانی وەک کانزا قورسەکان و قڕکەرەکان هەمان کاریگەری بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکانی هەیە و سیناپسەکان لەناو دەبات.
وەرزش کردن:
ئۆکسجین بۆ مێشک زۆر گرنگە بۆ گەشەی دەمارەکان و پەیوەندی نێوانیان و کاریگەره لەسەر یادەوەری.
هەمیشە چالاکی دەروونی بە:
ئەو کەسانەی کە بەردەوام تەحەدای مێشکیان دەکەن کەمتر تووشی لاوازی سیناپس دەبن. توێژینەوەکان دەریدەخەن ئەو کەسانەی بەساڵاچوو کە ڕاهاتوون بە کات بەسەربردنی دەروونی وەک یاری دەروونیەکان کەمتر تووشی نەخۆشی بیرچوونەوە و ئەلزەهایمەر دەبن.
9. خەوی باش دەبێتە هۆی باشترکردنی یادەوەری
کوالیتی خەوی شەوانە چەندین سوودی بۆ جەستە هەیە. لە ساڵی 1990ەوە توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە کوالیتی خەو پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە یادەوەرییەوە هەیە. خەوتن نەک هەر ڕۆڵی هەیە لە باشترکردنی بیرەوەری، بەڵکو کاریگەرە بۆ فێربوون و چەسپاندنی زانیارییەکان.
توێژینەوەیەک لەسەر کۆمەڵێک خوێندکار ئەنجامدرا. لەم توێژینەوەیەدا، فێرخوازەکان فێری کارامەیییەکی نوێ بوون، بەڵام دوای ئەوە بۆ چەند کاتژمێرێک ڕێگەیان پێنەدرا بخەون. ئەنجامەکەی ئەوە بوو کە خوێندکارەکان بەشێکی بەرچاو لەو لێهاتووییەیان لەبیر کرد دوای 3 ڕۆژ. هەر بۆیە خەوی باش دەبێتە هۆی باشترکردنی یادەوەری.
10. دەکرێت لە تەمەنی پیریدا ڕێگری لە تێکچوونی یادەوەری بکرێت
زۆر کەس لە تەمەنی پیریدا تووشی نەخۆشییەکانی وەک ئەلزەهایمەر و تێکچوونی یادەوەری دەبن، بەڵام ئەگەری زۆرە ئەم بابەتە پەیوەندی بە تەمەنی مرۆڤەوە نەبێت. هەندێک لە تواناکانی مرۆڤ لەگەڵ تەمەندا کەمدەبێتەوە، بەڵام لێکۆڵینەوەکان کە لەسەر هەندێک لە کەسانی تەمەن 70 ساڵ ئەنجامدراون دەریانخستووە کە ئەنجامەکانیان لە تاقیکردنەوەکانی مەعریفی و هەستکردندا هەمان ئەو کاتە بووە کە تەمەنیان 20 ساڵ بووە. هەروەها زانایان بۆیان دەرکەوتووە کە هەندێک جۆری یادەوەری لەگەڵ تەمەندا باشتر کاردەکەن.
زانا و پزیشکەکان لێکۆڵینەوە دەکەن کە بۆچی یادەوەری هەندێک کەس لە تەمەنی ناوەڕاستدا باشتر دەبێت و هەندێکی تر لەدەستی دەدەن. ئەوان گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی کە جینات و شێوازی ژیان کاریگەری لەسەر یادەوەری مرۆڤەکان هەیە.
زانایان دەڵێن ئەو کەسانەی سەربەخۆن لە بڕیاردان و بەرپرسیار بوون لە ژیان و چارەنووسیان، کەمتر تووشی تێکچوونی یادەوەری دەبن بە بەراورد بەو کەسانەی کە ئەو تایبەتمەندییانەیان نییە. هەروەها ڕێژەی فشاری دەروونی لەو کەسانەدا کەمترە کە هەست بە خۆکارایی دەکەن. هەروەها ئەمەش کاریگەری لەسەر خۆپاراستن لە کێشەکانی یادەوەری هەیە.
دوا وشە:
تا ئێستا هیچ ڕێگایەک نەدۆزراوەتەوە بۆ بەڕێوەبردنی زانیارییەکانی یادەوەری، ناتوانین بڕیار بدەین کام زانیاری بۆ هەمیشە لەبیر بکەین و کامیان بۆ هەمیشە لەبیرت بێت. تاکە چارەسەر لەبەردەمماندا ئەنجامدانی ڕاهێنانی بەهێزکردنە بۆ باشترکردنی پەیوەندییە دەمارەکان و ڕێگریکردن لە لەدەستدانی یادەوەری. شێوازی ژیانی چالاک و سەرقاڵکردنی مێشک باشترین ڕێگایە بۆ بەهێزکردن و پاراستنی یادەوەری.
