هەرزەکاری قۆناغێکی زۆر باو نییە، نە بۆ دایک و باوک و نە بۆ منداڵ. گۆڕانی ڕەفتار و باری دەروونی ناخۆشی بەردەوام لە دیارترین ڕەفتارەکانی هەرزەکارانن. هۆکاری چارەسەرکردنی هەرزەکارێکی شەڕانگێز چییە؟ چۆن مامەڵە لەگەڵ شەڕانگێزی هەرزەکاران بکەین؟ چۆن مامەڵە لەگەڵ کەسێکی دەمارگیردا دەکەین؟
بوون بە دایک و باوک گەشتێکی شیرینە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چالاکە. هەر لەو کاتەی کە پێت وابوو ڕێگەیەکت دۆزیوەتەوە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ منداڵە ساواکەت، تێدەگەیت کە منداڵەکەت بووەتە هەرزەکارێکی تووڕە و سەرسەخت کە پێدەچێت کێشەی لەگەڵ هەموو کەسێکدا هەبێت. بەڕاستی چی لە هەرزەکاراندا هەڵەیە کە ئەوەندە مەزاج و خەمبارن؟ باشترین ڕێگا بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ڕەوشتی خراپیان چییە؟
بۆچی هەرزەکاران هەمیشە توڕەن؟
بەرگەگرتنی گۆڕانی باری دەروونی و کۆنترۆڵکردنی توڕەیی ئاسان نییە، بەڵام ڕووداوێکی سروشتی و پەیوەندیدارە بە تەمەنەوە بۆ هەرزەکاران. هەندێک لەو هۆکارانەی کە زۆرجار دەبنە هۆی ئەوەی هەرزەکاران تووشی مەزاج یان توڕە بن بریتین لە:
- گۆڕانی هۆرمۆنەکان
- ئارەزووی سەربەخۆیی
- کاریگەری کۆمەڵایەتی
- زیادکردنی بەرپرسیارێتی
- دۆزینەوە و ئینتێزی ناوەوە
ئەم گۆڕانکارییە گەورانە لەگەڵ گەشەکردنی مێشک کە هێشتا تەواو نەبووە، دەبێتە هۆی ناسەقامگیری باری دەروونی یان ناوبەناو تەقینەوەی توڕەیی لە هەرزەکاراندا. دەروونناسێکی منداڵان و هەرزەکاران لە زانکۆی یوتا لە ئەمریکا دەڵێت: “کاتێک هەرزەکارێک هەست بە توڕەیی دەکات یان توڕە دەبێت، لە ڕاستیدا تووشی تێکەڵەیەک لە بێزاری، شەرم، تاوانباری، یان دڵتەنگی دەبێت هەموویان لە یەک کاتدا”.
ئەم هەستانە بە شێوەی توڕەیی دەردەکەون، چونکە هەرزەکارەکە وشەی گونجاوی نییە یان توانای دەربڕینی هەستەکانی بە شێوەیەکی دروست نییە. مێشکی مرۆڤ تا ساڵانی بیستەکان بە تەواوی گەشەی نەکردووە. ئەمەش وا دەکات بیرکردنەوە و هەستی هەرزەکاران نادیار بێت. “هێشتا هەرزەکاران توانای کۆنترۆڵکردنی پاڵنەرەکان و ڕێکخستنی هەستەکان و تەنانەت سەبریان نییە بۆ بیرکردنەوە پێش قسەکردن یان نواندن”.
ڕێگاکانی مامەڵەکردن لەگەڵ شەڕانگێزی هەرزەکاران:
ئەگەر بەردەوام لە منداڵە هەرزەکارەکەت توڕە دەبیت و نازانیت چۆن مامەڵەی لەگەڵ بکەیت، ئەم چەند کارامەییە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ هەرزەکارێکی شەڕانگێزدا مەشق بکە و لە ڕەفتاری خۆتدا نیشانیان بدە:
1. نەرم و نیانی:
بە میهرەبانی و ڕێزەوە مامەڵە لەگەڵ هەرزەکارەکەت بکە. ئارام بە و کۆنترۆڵی هەستەکانت بکە. هاوار و هەڕەشە و تۆمەتیان پێ مەکە.
2. تێبینی:
مۆبایل یان لاپتۆپی تایبەتی خۆت دابنێ بۆ ئەوەی نیشانی منداڵەکەت بدەیت کە گرنگی بە ڕووداوەکانی ژیانی ڕۆژانەی و هەست و قسەکانی دەدەیت. کاتێک قسەت لەگەڵ دەکەن، سەرنجی تەواوی خۆتیان پێ بدە و نیشان بدە کە ئەوەی دەیڵێن بۆ تۆ گرنگە.
3. کرێدیت:
لەوانەیە تۆ پاساو بۆ شەڕانگێزی منداڵەکەت نەهێنیتەوە، بەڵام پێویستە دان بە هەستەکانیدا بنێیت و ئاگاداری بکەیتەوە کە مافی خۆیەتی توڕە بێت. ئەم چەسپاندنە بۆ هەستەکانی هەرزەکار یارمەتی دەدات هەست بکات کە تێگەیشتن و بەهای هەیە.
4. کراوەیی:
ئارام و دۆستانە بە لەگەڵ هەرزەکارەکەت. زۆر فەرمی مەبە، فێنک و ئاسان بە. هەوڵی چارەسەرکردنی هەموو شتێک مەدە، تەنها بیبیستن و لێیان تێبگە.
5. توانای ڕووبەڕووبوونەوەی تەندروستیان پیشان بدە:
ئەگەر هەرزەکارێک مەزاجاوی یان توڕە بێت، پێویستە دایک و باوک مۆدێلی کۆنترۆڵکردنی ڕەفتاری تەندروست بن لە مامەڵەکردن لەگەڵیاندا. ئەگەر دایک و باوک بە هێمنی و بێلایەنانە مامەڵە بکەن، هەرزەکارەکە مۆدێلی ئەم هەڵسوکەوتە دەکات، بەڵام ئەگەر دایک و باوک هاوار بکەن، ئەوا کەش و هەواکە گرژ دەبێت.
بەڵام ئەگەر دەمەقاڵەیەک پەرەی سەند، خۆت تاوانبار مەکە. لەوانەیە کێشەکە یەکسەر چارەسەر نەکرێت. لەم خاڵەدا دەتوانیت پێشنیاری ئەوە بکەیت کە پشوویەکی کورت بدەیت و دواتر دەست بە گفتوگۆکە بکەیتەوە کاتێک هەردوو لایەن ئارامتر بوون. پاشان، یەکێک لە کارامەییەکانی ڕێکخستنی هەست و سۆزی تەندروست هەڵبژێرە بۆ ئەوەی یارمەتیت بدات ئارام بیت. بۆ نموونە بڕۆن بۆ سەیران، وێنەکێشان، یان مەشقی وردبینی و بەم شێوەیە، هەرزەکارەکەت ئاشنا بکە بە ڕێکخستنی تەندروستانەی هەستەکانی ناوەوەی.
6. سنوورەکان لەگەڵ دەرئەنجامەکان دابنێ:
سنوورێک دابنێ کە دەرئەنجامی ڕوونی هەبێت بۆ بەزاندن. ئەگەر پرسێک بۆ منداڵەکەت گرنگە، داوای لێبکە یارمەتیت بدات بۆ دانانی سنوور. بۆ نموونە ئەگەر دەیەوێت تا نیوەی شەو لە دەرەوە بێت بەڵام پێت وایە کاتژمێر10 کاتێکی باشترە بۆ گەڕانەوە بۆ ماڵەوە، لەسەر کاتژمێر 11 ڕێکبکەون. گرنگترین شت ئەوەیە کە دەرئەنجامەکانی بەزاندنی ئەم هێڵە زۆر بە جددی وەربگرین.
7. لەکاتی پێویستدا داوای یارمەتی پیشەیی بکە:
توڕەیی خراپ لە هەرزەکاراندا بە تەواوی ئاساییە، بەڵام پێویستە گرنگی بە چەند نیشانەیەکی ئاگادارکردنەوە بدەیت لە ڕەفتارەکانیاندا. ئەگەر ئەم ڕەفتارانەی خوارەوەت لە منداڵە هەرزەکارەکەتدا بینی، باشتر وایە داوای یارمەتی لە ڕاوێژکارێکی پیشەیی یان دەروونناس بکەیت بۆ ئەوەی یارمەتیت بدات لە مامەڵەکردن لەگەڵی:
- گۆڕانی توند لە باری دەروونی ئاسایی خۆیاندا
- گۆشەگیری
- بێتوانایی لە کارکردنی ڕۆژانە (بۆ نموونە دابەزینی نمرەکان)
- قسەکردن بە کەسانی تر
- زیانگەیاندن بە موڵک و ماڵی
- دڕندەیی ئاژەڵان
- قسەکردن لەسەر زیانگەیاندن بە خۆت یان کەسانی تر
- دەربڕینی هەستی ئەوپەڕی بێهیوایی یان قسەکردن لەسەر خۆکوشتن
ئەگەر نیگەرانیت لەوەی کە ڕەنگە هەرزەکارەکەت تووشی حاڵەتێکی ناتەندروستی دەروونی بووبێت، وەک خەمۆکی، ئەوا بە بەردەوامی پەیوەندییان پێوە بکە. بێگومان زۆر خۆڕاگر مەبە؛ تەنها ئەوە نیشان بدە کە تۆ لێی تێدەگەیت. ئەمەش وا دەکات هەرزەکارەکە متمانەت پێ بکات و قووڵترین نهێنییەکانی خۆیت پێ بڵێت. ئەگینا دەتوانی خۆت لەگەڵ دەروونناسێک قسە بکەیت. ئەگەر منداڵەکەت باسی ڕەفتارە ناپارێزراوەکانی وەک زیانگەیاندن بە خۆ، خۆکوشتن، یان هەڕەشەکردن لە کەسانی دیکە دەکات، دەستبەجێ پەیوەندی بە ناوەندەکانی تەندروستی دەروونییەوە بکە.
چی بکەین ئەگەر توندوتیژی هەرزەکاران گەیشتە ئاستێکی مەترسیدار:
ئەگەر شەڕانگێزی هەرزەکارەکەت تا ئاستی توندوتیژی جددی پەرەی سەند و هێرشی کردە سەر تۆ، کەسێکی ئامادەبوو، یان هەر شتێک، سەرەتا سەلامەتی لەبەرچاو بگرە. زۆر بە ڕوونی بۆ هەرزەکارەکە بڵێ کە دەربڕینی توندوتیژی قبوڵکراو نییە و ئەگەر بە هێمنی ڕەفتار نەکەن خۆت لێیان دوور دەخەیتەوە. ئەگەر دەرچوون لە ژوورەکە یان تەنانەت ماڵەکەش هیچ سوودێکی نەبوو، پەیوەندی بە پۆلیسەوە بکە. لە هەر حاڵەتێکدا ئەگەر هەستت بە هەڕەشە یان ترس کرد، مافی ئەوەت هەیە بەرگری لە خۆت بکەیت. ئەگەر تووشی هەرزەکارێک بوویت کە توندوتیژی ڕەفتار دەکات، ئەم هەنگاوانە پەیڕەو بکە:
شوێنی پێ بدە:
دوای ئەوەی هەرزەکارەکە ئارام بووەوە، باسی ئەوەی ڕوویدا لەگەڵیان بکە و پێشنیاری یارمەتی بکە.
لەبارەی ڕەفتارەکانتەوە ڕوون بە:
هەرزەکارەکە پێویستە بزانێت کە تۆ باوەڕێکی پتەو بەو سنوورانەی کە دایدەنێیت. هەروەها پێویستە بزانن کە هەر جۆرە توندوتیژییەک قبوڵ ناکرێت.
لەگەڵ قوتابخانەکەیان قسە بکە:
پەیوەندی بە قوتابخانەی منداڵەکەتەوە بکە و بپرسە ئایا شەڕانگێزی لەو شوێنەشدا ڕوویداوە.
توندوتیژی بەکارمەهێنە:
بەم ڕەفتارە نیشانی هەرزەکارەکە دەدەیت کە دەربڕینی توندوتیژی کارێکی دروست نییە.
دانیشتنێکی دەروونناسی حجز بکە:
ئەگەر هەرزەکارەکەت قبوڵ دەکات کە کێشەیەک هەیە و ئامادەیە یارمەتی وەربگرێت، بە زووترین کات کۆبوونەوەیەک لەگەڵ ڕاوێژکار یان دەروونناسێکی متمانەپێکراو ڕێکبخە. هەندێک لە قوتابخانەکان خزمەتگوزارییەکی لەو شێوەیە پێشکەش دەکەن.
تا ئێستا تووشی هەرزەکارێکی شەڕانگێز بوویت؟
قۆناغی هەرزەکاری لەگەڵ تەحەددای گەورە و گۆڕانکاری لە جەستە و دەرووندا دەبێت. زانینی چۆنیەتی مامەڵەکردنی دروست لەگەڵ هەرزەکاران لەم ماوەیەدا ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە داڕشتنی ئەخلاقی داهاتوویان. تا ئێستا تووشی هەرزەکارێکی شەڕانگێز بوویت؟ بەڕای تۆ باشترین ڕێگا بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ هەرزەکارێکی شەڕانگێز و دەمارگیر و هەمیشە گلەیی چییە؟ ئایا هەست و سۆزە تۆفاناوییەکانیان دەناسیتەوە؟ بیروڕاکانتان لەگەڵ ئێمە و خوێنەرانی تری ئەم بابەتە لە ماڵپەڕی بۆزانینەوە باس بکەن.
