تێکچوونی تیک چییە؟
تیک دەماری (tic) جۆرێکە لە تێکچوونی ڕەفتار کە کەسی تووشبوو بە شێوەیەکی نائیرادی و بەبێ کۆنتڕۆڵ بەشێک لە خۆی دەجوڵێنێت. بۆ نموونە دەست یان پێی دەچێتە سەرەوە و خوارەوە، یان کەسەکە چاوی دەتروکێنێت. ئەم تێکچوونی ڕەفتارییە ناوبەناو بۆ کەسەکە دێت و بە درێژایی ڕۆژ بە بەردەوامی دووبارە دەبێتەوە. تەنانەت کەسانێک هەن کە لە خەودا تووشی تیکەکانی دەمار دەبن.
کاتێک مرۆڤ سترێس و دڵەڕاوکێی هەبێت، تیکەکانی دەمار زیاتر و زیاتر توند دەبن. هەروەها فشار و دڵەڕاوکێ کاریگەرە لە ڕوودانی زۆرێک لە تێکچوونەکان، لەوانەش نەخۆشی دوو جەمسەری. ئەمڕۆ منداڵ و بێگومان گەورەساڵان زۆرن کە بەدەست ئەم نەخۆشییەوە دەناڵێنن. تیکۆی دەماری چاو و تیک دەماری برۆ باوترین تیکەکانی دەمارن. لە هەندێک کەسدا تیکە دەمارییەکان ئەوەندە توند دەبێت کە ڕێگری دەکات لە ژیانی ڕۆژانە.
لەم بابەتەدا دەمانەوێت هۆکارەکانی تیک و جۆر و نیشانەکانی و شێوازەکانی چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە بپشکنین. دەتوانیت بە خوێندنەوەی بەشی دەروونزانی دەستت بگات بە بابەتەکانی پەیوەندیدارتر.
هۆکاری تووشبوون بە نەخۆشی دەمار چییە؟
هۆکارەکانی تووشبوون بە تیکەکانی دەمار بە تەواوی نازانرێت. وا بیردەکرێتەوە کە تیک بەهۆی گۆڕانکارییەکانی ئەو بەشانەی مێشکەوە بێت کە بەرپرسن لە کۆنترۆڵکردنی جوڵەی جەستە.
ڕەنگە تیکەکانی دەمار بەهۆی فشاری توندەوە بێت. هەروەها هەندێک دەرمانی وەک ڕیتالین، دێکسدرین، ئەدرەل و تێگریتۆڵ دەتوانن ببنە هۆی تیک.
لە حاڵەتە دەگمەنەکاندا، هەندێک هەوکردن کە مێشک دەگرێتەوە (وەک هەوکردنی مێشک) لەوانەیە ببنە هۆی تیکەکانی دەمار. هەروەها تێکچوونە بۆماوەییەکان یان گۆڕانکارییەکانی تر، بە تایبەت ئەوانەی کە “گەنگلییە بنەڕەتییەکان” لە مێشکدا دەگرێتەوە، دەتوانن پەیوەندییان بە تیک یان ڕەفتارە هاوشێوەکانی تیکەوە هەبێت. جگە لەوەش، هەوکردنی ڤایرۆسی بە دەگمەن دەتوانێت ببێتە هۆی تیکەکانی دەمار.
جۆرەکانی تیکە دەمارییەکان:
بە پێچەوانەی ڕای گشتی کە پێیان وایە تەنها بازدانی پێڵوی چاو بە تیکێکی دەمارگیر دادەنرێت، پێویستە بگوترێ کە تیک جۆری جیاواز هەیە، کە لە خوارەوە ئاماژەیان پێکراوە.
تیکەکانی جوڵە:
تیکەکانی جووڵە پەیوەندییان بە تیکەکانی ماسولکەوە هەیە کە جوڵەکەیان بە چاو دەبینرێت. بۆ نموونە دەتوانین باسی چاوتروکاندن، لەرزین لە شان یان جووڵاندنی دەستەکان بکەین.
تیکەکانی فۆنێتیک:
تیکتی دەنگی ئاماژەیە بۆ ئەو دەنگانەی کە مرۆڤ بە بەکارهێنانی پەڕۆی دەنگی خۆی دروستی دەکات. نموونەی تیکەکانی فۆنێتیک بریتین لە چرپەکردن، پاککردنەوەی قوڕگ، یان هاوارکردنی وشەیەک یان دەستەواژەیەکی دیاریکراو.
نیشانەکانی تیکەکانی دەمار:
نیشانەکانی تیکەکانی دەمار بەزۆری لە نێوان تەمەنی ٥ بۆ ١٠ ساڵدا خۆیان نیشان دەدەن. یەکەم نیشانەکانی زیاتر بریتین لە تیکەکانی جوڵە کە لە ناوچەی سەر و ملدا ڕوودەدەن. بەزۆری لە کاتە سترێس یان ورووژێنەرەکاندا تیکەکانی دەمار چڕتر دەبنەوە و باشتر دەبن کاتێک کەسێک ئارام بێت یان سەرنجی لەسەر بابەتێکی دیاریکراو بێت.
چۆن کۆنتڕۆڵی تیکەکانی دەمار بکەین؟
دەتوانرێت تا ڕادەیەک کۆترە دەمارییەکان بەم ڕێگایانەی خوارەوە کۆنتڕۆڵ بکرێت:
- دوورکەوتنەوە لە ژینگە سترێس و دڵەڕاوکێ ورووژێنەرەکان
- دوورکەوتنەوە لە ژینگە و بارودۆخە سترێسییەکان
- گرنگیدان بە کاتی خەوتن و دوورکەوتنەوە لە کەمخەوی
- بێهەستیاری بە تیکەکانی دەمار
- ئاگادارکردنەوەی خەڵکی دەوروبەرت لەبارەی تیکەکەتەوە
جۆرەکانی شێوازەکانی چارەسەری تیک:
تیکە دەمارییەکان لەو شتانەن کە چارەسەرکردنیان قورسە، چارەسەرکردنیشی پێویستی بە گرنگیدان و هەوڵدان و وەرزشی بەردەوام و ڕێکوپێک هەیە. یەکەم هەنگاو لە چارەسەرکردنی ئەم تیکانەدا فێربوونی چۆنیەتی کۆنترۆڵکردنی نیشانەکانییە، کە پێویستە بەپێی بۆچوونی پسپۆڕێکی دەروونناسێکی باش و بەئەزموون ئەنجام بدرێت. بە بەدەستهێنانی کۆنترۆڵی تیکەکانی دەمار، ڕێگری دەکەیت لەم حاڵەتە لە تێکدانی ژیانت و دەتوانیت وەک هەموو کەسێک بەردەوام بیت لە ژیانت.
بەکارهێنانی دەرمان لە چارەسەرکردنی کۆکە دەمارییەکان:
چارەسەری دەرمانی تیکی دەمار لەنێو شێوازەکانی تری چارەسەرکردندایە کە زۆرێک لە پزیشکان بۆ نەخۆشەکانیان دەنووسن. ئەمڕۆ زۆر دەرمان بەرهەم هێنراون بۆ چارەسەرکردنی تیکەکانی دەمار. دەستنیشانکردنی جۆری دەرمانەکە و بڕی ژەمە دەرمانەکە لە ئەستۆی پزیشکی پسپۆڕدایە.
چارەسەری تیکەکانی دەمار بە نەشتەرگەری:
نەشتەرگەری وەک دوا ڕێگە دادەنرێت بۆ چارەسەرکردنی کۆکە دەمارییەکان. بەکارهێنانی نەشتەرگەری زۆرجار بەکارناهێنرێت بەهۆی مەترسی و مەترسییە زۆرەکانییەوە، پزیشکانی پسپۆڕ تەنها لەکاتێکدا نەشتەرگەری وەک شێوازی چارەسەرکردن بەکاردەهێنن کە هیچ بژاردەیەکی تریان نییە.
چارەسەری ڕەفتاری تیک دەماری:
یەکێک لە یەکەم و لە هەمان کاتدا سادەترین ڕێگاکانی چارەسەرکردنی تیکەکانی دەمار چارەسەری ڕەفتارییە. لەم جۆرە شێوازەدا، تیکەکانی دەمار بە تەواوی و یەکلاکەرەوە چارەسەر ناکرێت، بەڵکو دەخرێنە ژێر کۆنتڕۆڵەوە.
لە دەرەوەی دەرمان : چارەسەرێکی بەدیل خەریکە سەرهەڵدەدات
بۆ ساڵانێک دەرمان تاکە بژاردەی چارەسەری ڕاستەقینە بوو بۆ منداڵان و گەورەساڵانی تووشبوو بە تیک. دەرمان دەتوانێت یارمەتی کۆنترۆڵکردنی تیک بدات، بەڵام هەمیشە کاریگەر نییە.
دەبێتە هۆی کاریگەری لاوەکی کە مرۆڤ هەست بە ناخۆشی دەکات و کێشەی تەندروستی دیکەی لێدەکەوێتەوە. توێژەران کە لەگەڵ کۆمەڵەی تۆرێتی ئەمریکی کاردەکەن دەستیان کردووە بە پەرەپێدان و تاقیکردنەوەی بژاردەیەکی چارەسەری ئومێدبەخش.
یەکەم توێژینەوەی گەورەی CBIT لە منداڵان لە ساڵی ٢٠١٠ بڵاوکرایەوە. لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا کارەکان بەردەوام بوون بۆ ئەوەی زیاتر دەربارەی ئەم چارەسەرە بزانن و بە شێوەیەکی بەرفراوان بەردەست بکرێت.
دەربارەی CBIT : دەستێوەردانی ڕەفتاری گشتگیر بۆ تیک
CBIT جۆرێکە لە چارەسەری ڕەفتار کە مرۆڤ فێر دەکات ئاگاداری ڕەفتارەکانی خۆی بێت و یارمەتی دەدات بۆ گۆڕینی شێوازی ڕەفتارەکانی.
زۆر سیستماتیک و بە وردی پلانی بۆ دانراوە، بەپێی پێویستی و نیشانە تایبەتەکانی هەر کەسێک، و بەزۆری لە نووسینگەی چارەسەرکەر ئەنجام دەدرێت.
لە کاتی CBIT، چارەسەرکەر یارمەتی ئەو کەسانە دەدات کە تووشی تیک بوون فێربن:
- زیاتر ئاگاداری تیکەکانیان بن و مەیلی تیککردنیان هەیە.
- ڕەفتارێکی نوێ بە وریاییەوە هەڵبژێرە و پراکتیزەی بکە لەبری ئەوەی تیک بکەیت. ئەم “ڕەفتارە نوێیە” (کاردانەوەی کێبڕکێ) یارمەتی کەمکردنەوە و لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت نەهێشتنی تیک دەدات.
- ئەو بارودۆخانە دەستنیشان بکە کە دەتوانن تیک خراپتر بکەن و ڕێگایەک بدۆزەرەوە بۆ گۆڕینی.
- فێربوونی ڕێگاکانی خۆپاراستن یان مامەڵەکردن لەگەڵ فشاری دەرەکی.
لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا، بەڵگەی پەرەسەندن هەبووە کە سی بی ئای تی دەتوانێت کاریگەر بێت بۆ زۆرێک لە کەسانی تووشبوو بە نەخۆشی تۆرێت.
ئێستا پسپۆڕان پێشنیاری بەکارهێنانیان دەکەن وەک یەکەم ڕێگەی چارەسەرکردن چونکە وەک دەرمان کاریگەرە بەڵام کاریگەری لاوەکی کەمتری هەیە.
لەبری ئەوە، CBIT ئامرازێکە کە کاتێک بە شێوەیەکی گونجاو بەکاردەهێنرێت، دەتوانێت یارمەتی زۆرێک لە کەسانی تووشبوو بە نەخۆشی تۆرێت بدات باشتر بەڕێوەبردنی تیکەکانیان و کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی تیک لەسەر ژیانیان.
توێژەران بەردەوامن لە زانیاری زیاتر لەسەر چۆنیەتی و بۆ کێ ئەم چارەسەرە زۆرترین کاریگەری هەیە.
