تیک دەماری (tic) جۆرێکە لە تێکچوونی ڕەفتار کە کەسی تووشبوو بە شێوەیەکی نائیرادی و بەبێ کۆنتڕۆڵ بەشێک لە خۆی دەجوڵێنێت. بۆ نموونە دەست یان پێی دەچێتە سەرەوە و خوارەوە، یان کەسەکە چاوی دەتروکێنێت. ئەم تێکچوونی ڕەفتارییە ناوبەناو بۆ کەسەکە دێت و بە درێژایی ڕۆژ بە بەردەوامی دووبارە دەبێتەوە. تەنانەت کەسانێک هەن کە لە خەودا تووشی ئەم تێکچوونە دەبن.
تێکچوونی تیک چییە؟
کاتێک مرۆڤ سترێس و دڵەڕاوکێی هەبێت، تیکەکانی دەمار زیاتر و زیاتر توند دەبن. هەروەها فشار و دڵەڕاوکێ کاریگەرە لە ڕوودانی زۆرێک لە تێکچوونەکان، لەوانەش نەخۆشی دوو جەمسەری. ئەمڕۆ منداڵ و بێگومان گەورەساڵان زۆرن کە بەدەست ئەم تێکچوونەوە دەناڵێنن. تیکی دەماری چاو و برۆ باوترینن. لە هەندێک کەسدا ئەم تێکچوونە ئەوەندە توند دەبێت کە ڕێگری دەکات لە ژیانی ڕۆژانە.
لەم بابەتەدا دەمانەوێت هۆکارەکانی تیک و جۆر و نیشانەکانی و شێوازەکانی چارەسەرکردنی ئەم تێکچوونە بپشکنین.
هۆکاری تووشبوون بە تیک:
هۆکارەکانی تووشبوون بە تیکەکانی دەمار بە تەواوی نازانرێت. وا بیردەکرێتەوە کە ئەم تێکچوونە بەهۆی گۆڕانکارییەکانی ئەو بەشانەی مێشکەوە بێت کە بەرپرسن لە کۆنترۆڵکردنی جوڵەی جەستە.
1. جینات:
ئەگەر مێژووی خێزانی تووشبوون بە تیک هەبێت، ئەوا ئەگەری تووشبوونی تاکەکەسی زیاترە.
2. کێشەکانی مێشک:
تێکچوونی ماددە کیمیاییەکانی مێشک وەک دۆپامین دەبێتە هۆی ئەم تێکچوونە.
3. فشار و دڵەڕاوکێ:
فشاری سۆزداری و دەروونی دەتوانێت تیک دروست بکات یان خراپتری بکات.
4. هەوکردنەکان:
هەندێک لە هەوکردنەکان، بە تایبەت هەوکردنی سترێپتۆکۆکی لە منداڵاندا، دەتوانن پەیوەندییان بە تیکەکانی دەمارەوە هەبێت.
5. تێکچوونەکانی تر:
هەروەها دەتوانرێت تێکچوونەکانی وەک تێکچوونی چالاکیی زۆری کەمی سەرنج (ADHD)، تێکچوونی وەسوەسە-ناچاری (OCD) و هەندێک لە تێکچوونەکانی دەروونی دەماری بەرگری خۆکار (وەک PANDAS) پەیوەست بن بە ئەم تێکچوونە.
6. دەرمانەکان:
هەروەها خواردنی هەندێک دەرمان، وەکو ڕیتالین، دێکسدرین و ئەدەرال.
7. برینداربوونی مێشک:
برینداربوونی سەر و جەڵتەی مێشک و نەشتەرگەری مێشک.
8. بەکارهێنانی ماددە:
بەکارهێنانی مادەکانی وەک کۆکاین و ئەمفیتامین دەتوانێت پەیوەندی بە ئەم تێکچوونە هەبێت.
جۆرەکانی تیکە دەمارییەکان:
بە پێچەوانەی ڕای گشتی کە پێیان وایە تەنها بازدانی پێڵوی چاو بە تیکێکی دەمارگیر دادەنرێت، پێویستە بگوترێ کە ئەم تێکچوونە جۆری جیاوازی هەیە، کە لە خوارەوە ئاماژەیان پێکراوە.
1. تیکەکانی جوڵە:
ئەم جۆری تێکچوونە پەیوەندییان بە تیکەکانی ماسولکەوە هەیە کە جوڵەکەیان بە چاو دەبینرێت. بۆ نموونە دەتوانین باسی چاوتروکاندن، لەرزین لە شان یان جووڵاندنی دەستەکان بکەین.
2. تیکەکانی فۆنێتیک:
ئاماژەیە بۆ ئەو دەنگانەی کە مرۆڤ بە بەکارهێنانی پەڕۆی دەنگی خۆی دروستی دەکات. نموونەی تیکەکانی فۆنێتیک بریتین لە چرپەکردن، پاککردنەوەی قوڕگ، یان هاوارکردنی وشەیەک یان دەستەواژەیەکی دیاریکراو.
نیشانەکانی تیک:
نیشانەکانی ئەم تێکچوونە بەزۆری لە نێوان تەمەنی 5 بۆ 10 ساڵدا خۆیان نیشان دەدەن. یەکەم نیشانەکانی زیاتر بریتین لە جوڵە کە لە ناوچەی سەر و ملدا ڕوودەدەن. بەزۆری لە کاتە سترێس یان ورووژێنەرەکاندا تیکەکانی دەمار چڕتر دەبنەوە و باشتر دەبن کاتێک کەسێک ئارام بێت یان سەرنجی لەسەر بابەتێکی دیاریکراو بێت.
چۆن کۆنتڕۆڵی تیک بکەین؟
دەتوانرێت تا ڕادەیەک ئەم تێکچوونە بەم ڕێگایانەی خوارەوە کۆنتڕۆڵ بکرێت:
- دوورکەوتنەوە لە ژینگە سترێس و دڵەڕاوکێ ورووژێنەرەکان
- دوورکەوتنەوە لە ژینگە و بارودۆخە سترێسییەکان
- گرنگیدان بە کاتی خەوتن و دوورکەوتنەوە لە کەمخەوی
- بێهەستیاری بە تیکەکانی دەمار
- ئاگادارکردنەوەی خەڵکی دەوروبەرت لەبارەی ئەم تێکچوونە
شێوازەکانی چارەسەری تیک:
تیکە دەمارییەکان لەو شتانەن کە چارەسەرکردنیان قورسە، چارەسەرکردنیشی پێویستی بە گرنگیدان و هەوڵدان و وەرزشی بەردەوام و ڕێکوپێک هەیە. یەکەم هەنگاو لە چارەسەرکردنی ئەم تێکچوونەدا فێربوونی چۆنیەتی کۆنترۆڵکردنی نیشانەکانییە، کە پێویستە بەپێی بۆچوونی پسپۆڕێکی دەروونناسێکی باش و بەئەزموون ئەنجام بدرێت.
بە بەدەستهێنانی کۆنترۆڵی تیکەکانی دەمارەکانت، دەتوانیت ڕێگری بکەیت لە تێکدانی ژیانت. و دەتوانیت وەک هەموو کەسێک بەردەوام بی لە ژیانتدا.
1. بەکارهێنانی دەرمان:
چارەسەری دەرمانی تیک لەنێو شێوازەکانی تری چارەسەرکردندایە کە زۆرێک لە پزیشکان بۆ نەخۆشەکانیان دەنووسن. ئەمڕۆ زۆر دەرمان بەرهەم هێنراون بۆ چارەسەرکردنی ئەم تێکچوونە. دەستنیشانکردنی جۆری دەرمانەکە و بڕی ژەمە دەرمانەکە لە ئەستۆی پزیشکی پسپۆڕدایە.
2. نەشتەرگەری:
نەشتەرگەری وەک دوا ڕێگە دادەنرێت بۆ چارەسەرکردنی ئەم تێکچوونە. بەکارهێنانی نەشتەرگەری زۆرجار بەکارناهێنرێت بەهۆی مەترسییە زۆرەکانییەوە، پزیشکانی پسپۆڕ تەنها لەکاتێکدا نەشتەرگەری وەک شێوازی چارەسەرکردن بەکاردەهێنن کە هیچ بژاردەیەکی تریان نییە.
3. چارەسەری ڕەفتاری:
یەکێک لە یەکەم و لە هەمان کاتدا سادەترین ڕێگاکانی چارەسەرکردنی ئەم تێکچوونە چارەسەری ڕەفتارییە. لەم جۆرە شێوازەدا، تیک بە تەواوی و یەکلاکەرەوە چارەسەر ناکرێت، بەڵکو دەخرێنە ژێر کۆنتڕۆڵەوە.
4. CBIT :
بۆ ساڵانێک دەرمان تاکە بژاردەی چارەسەری ڕاستەقینە بوو بۆ منداڵان و گەورەساڵانی تووشبوو بە تیک. دەرمان دەتوانێت یارمەتی کۆنترۆڵکردنی ئەم تێکچوونە بدات، بەڵام هەمیشە کاریگەر نییە. ئەمە دەتوانێت ببێتە هۆی کاریگەری لاوەکی کە مرۆڤ هەست بە ناخۆشی دەکات و کێشەی تەندروستی دیکەی لێدەکەوێتەوە. توێژەران کە لەگەڵ کۆمەڵەی تۆرێتی ئەمریکی کاردەکەن دەستیان کردووە بە پەرەپێدان و تاقیکردنەوەی بژاردەیەکی چارەسەری ئومێدبەخش.
یەکەم توێژینەوەی گەورەی CBIT لە منداڵان لە ساڵی 2010 بڵاوکرایەوە. لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا کارەکان بەردەوام بوون بۆ ئەوەی زیاتر دەربارەی ئەم چارەسەرە بزانن و بە شێوەیەکی بەرفراوان بەردەست بکرێت.
CBIT جۆرێکە لە چارەسەری ڕەفتار کە مرۆڤ فێر دەکات ئاگاداری ڕەفتارەکانی خۆی بێت و یارمەتی دەدات بۆ گۆڕینی شێوازی ڕەفتارەکانی. زۆر سیستماتیک و بە وردی پلانی بۆ دانراوە، بەپێی پێویستی و نیشانە تایبەتەکانی هەر کەسێک، و بەزۆری لە نووسینگەی چارەسەرکەر ئەنجام دەدرێت. لە کاتی CBIT، چارەسەرکەر یارمەتی ئەو کەسانە دەدات کە تووشی تیک بوون فێربن:
- زیاتر ئاگاداری مەیلی تیککردنیان بە.
- ڕەفتارێکی نوێ بە وریاییەوە هەڵبژێرە و پراکتیزەی بکە لەبری ئەوەی تیک بکەیت. ئەم “ڕەفتارە نوێیە” (کاردانەوەی کێبڕکێ) یارمەتی کەمکردنەوە و لە هەندێک حاڵەتدا تەنانەت نەهێشتنی تیک دەدات.
- ئەو بارودۆخانە دەستنیشان بکە کە دەتوانن ئەم تێکچوونە خراپتر بکەن و ڕێگایەک بدۆزەرەوە بۆ گۆڕینی.
- فێربوونی ڕێگاکانی خۆپاراستن یان مامەڵەکردن لەگەڵ فشاری دەرەکی.
لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا، بەڵگەی پەرەسەندن هەبووە کە سی بی ئای تی دەتوانێت کاریگەر بێت بۆ زۆرێک لە کەسانی تووشبوو بە ئەم تێکچوونە. ئێستا پسپۆڕان پێشنیاری بەکارهێنانیان دەکەن وەک یەکەم ڕێگەی چارەسەرکردن چونکە وەک دەرمان کاریگەرە بەڵام کاریگەری لاوەکی کەمتری هەیە.
لەبری ئەوە، CBIT ئامرازێکە کە کاتێک بە شێوەیەکی گونجاو بەکاردەهێنرێت، دەتوانێت یارمەتی زۆرێک لە کەسانی تووشبوو بە تێکچوونی تۆرێت بدات بۆ باشتر بەڕێوەبردنی تیکەکانیان و کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی تیک لەسەر ژیانیان. توێژەران بەردەوامن لە زانیاری زیاتر لەسەر چۆنیەتی و بۆ کێ ئەم چارەسەرە زۆرترین کاریگەری هەیە.
