لە جیهانێکدا کە زۆر هەمەچەشنی تێدایە ناساندنی 10 لە جوانترین ئاژەڵەکان کارێکی ئاسان نییە چونکە زەوی پڕە لە جوانی. جوانترین گوڵەکان و جوانترین گیاندار و جوانترین بینا و جوانترین منداڵانی جیهان و هتد. جوانی لە چاوی بینەردایە، بۆیە ئەم جوانییە تەنیا بەو ئاژەڵانە سنووردار نابێت کە لەم بابەتەدا دەیانناسێنین. بەڵام باشە ئەم ئاژەڵە جوانانەش بە هەمان شێوە لەبەرچاو بگیرێن یان لانیکەم دان بەوەدا بنێن کە ئەمانە هەندێک لە سەرنجڕاکێشترین و جوانترین ئاژەڵەکانن لەسەر زەوی.
جوانترین ئاژەڵەکانی جیهان:
بێگومان لە زۆربەی حاڵەتەکاندا جوانی ئەم ئاژەڵانە بۆ دڵخۆشکردنی چاوی مرۆڤ دروست نەبووە، بەڵکو بۆ خۆدزینەوە یان ئاگادارکردنەوە یان زیاتر سەرنجڕاکێشکردنی ئاژەڵەکە بۆ ڕەگەزی بەرامبەر. جوانی شمشێرێکی دوودەمە. هەمان ڕواڵەت کە مرۆڤ وا دەکات حەز بکات ئاژەڵێک لە لەناوچوون بپارێزێت.
باشترین ڕێگا بۆ چێژوەرگرتن لە جوانی ئەو گیاندارانە ئەوەیە کە لە ژینگەی سروشتی خۆیاندا بیانبینین. بەڵام جوانییان تەنها لە ڕەنگ یان شێوەیانەوە سەرچاوە ناگرێت، بەڵکو لە هەندێک لە شتە چەقبەستووەکانیانەوە سەرچاوە دەگرێت، وەک بریقەی چڕ و پڕی چاوەکانیان. کەواتە، لێرەدا لیستێک لە 10 لە جوانترین ئاژەڵەکانی سەر زەوی دەخەینەڕوو کە دەتوانین چێژیان لێ وەربگرین.
1. بەبری سیبیریا:
بەبری سیبیریا یەکێک لە جوانترین ئاژەڵەکانی جیهان و جوانترین نێچیرەکانی لوتکە لە جیهاندا، پێستی ئەستوور و سوور و ڕەشی ڕەنگاوڕەنگ و ددانەکانی چەقێنەر و چنگە گەورەکان و ملیان ڕەق. گەورەترینی ئەم پشیلە مەزن و مەترسیدارانە، بەبری سیبیریا کێشی 182 کیلۆ یان زیاترە و درێژییەکەی 11 پێیە و درێژی کلکی 3 پێیە.
هەر بەبرێک نەخشی هێڵی تایبەتی خۆی هەیە، هەروەک چۆن پەنجەمۆرێکی ناوازەی مرۆڤ. ئەم هێڵانە کاردەکەن بۆ شاردنەوەی پشیلە نێچیرەکە لە ناو کێودا. پێستی بەبری سیبیریا لە زستاندا ئەستوورتر و گەشاوەتر دەبن و پادەکانی پان و فراوانی سەر پێیەکانی یارمەتی دەدەن لەکاتی تێپەڕبوونی بەفری قووڵدا.
بەبر جگە لە دابینکردنی قیژەی شێر، ڕۆڵێکی دیار لە ئەفسانەی زۆرێک لە وڵاتاندا دەگێڕێت. لەسەر چەندین ئاڵا دەبینرێت، تیپی وەرزشی هەیە کە ناوی لێنراوە و ئاژەڵی نیشتمانی چەند وڵاتێکی ئاسیایە. هەموو ئەمانە هۆکارن بۆ سەرنجڕاکێشیی بەبری سیبیریا کە یەکێکە لە جوانترین ئاژەڵەکانه له جیهاندا.
2. ئەسپی عەرەبی:
ئەسپی عەرەبی یەکێکە لە جوانترین ئاژەڵەکانی جیهان، کە نزیکەی 4500 ساڵە هەم جوانە و هەم بە نرخێکی گونجاو. یەکێکە لە جۆرە بەناوبانگەکانی جیهان و هێڵی زۆرێک لە جۆرەکانی تری ئەسپی باشتر کردووە لەنێویاندا ئەسپی خوێن پاکی پێشبڕکێ. سەری کورت و قووڵ و ناسکە.
سەری ئەسپی عەرەبی ڕاستەقینە ڕیزێکی درێژی هەیە کە لە نێوان چاوەکاندا دەدۆزرێتەوە. چاوی ئەسپی عەرەبی گەورەترە لە چاو ئەسپەکانی تر و لەیەکتر دوورتر و نزمترە لەسەر سەر. گوێچکەکان بچووکن و هەندێک جار بەرەو ناوەوە دەکێشرێن.
ملی ئەسپی عەرەبی کەوانەیە بەڵام بەهێزە. ئەسپی عەرەبی پشتێکی کورت و قاچێکی بەهێز و پاک و خاوێنی هەیە و کلکێکی بە ڕێژەی کێشانی بەرز دەبێتەوە. تەنانەت ئێسکەپەیکەرەکەی جیاوازە، چونکە ئەسپی عەرەبی 17 بڕبڕەی پشت و 16 ئێسکی کلک و 5 ئێسکی پشتی هەیە. ئەسپەکانی تر 18 بڕبڕەی پشت و 18 ئێسکی کلک و 6 ئێسکی پشتیان هەیە. ئەسپی عەرەبی بەهۆی بەرگەگرتنی و هەروەها جوانییەکەیەوە بەهایەکی زۆری هەیە.
3. پەپوولەی باڵە شووشەیی (greta oto):
پەپوولەی باڵی شووشەیی یەکێکە لە سەیرترین و جوانترین پەپوولەکانی جیهان و هەروەها جوانترین ئاژەڵەکان له ناو لیستەکەمانه. کێبڕکێیەکی زۆر لەسەر جوانترین پەپوولە هەیە. هەندێک لە جوانترین دیزاینەکانیان لەسەر باڵەکانیان هەیە و ڕوخساری ڕەنگینیان زۆر جێگەی سەرنجە.
پەپوولەی باڵە شووشەیی بەهۆی پێکهاتەی باڵەکانییەوە دەگاتە ئەم لیستە. بە تەواوی شەفافن، تەنها لێوارێکی قاوەیی نەبێت کە هێڵێکی سپییە. ئەمەش ڕێگەیان پێدەدات ڕەنگیان بگۆڕن بەپێی ئەوەی لە چ ژینگەیەکدان، نزیکە لە خۆدزینەوە لە دەوروبەریان. ئەم توانا ناوازەیە ڕێگەیان پێدەدات لەگەڵ ڕووەکەکاندا تێکەڵ ببن و سەرقاڵکردنی نێچیرەکان.
4. ماکاو سکارلێت:
ماکاو باڵندەیەکی نامۆیە کە لە دارستانە باراناوییەکانی ئەمریکای باشووردا دەژین. سەر بە خێزانێکی باڵندەن کە پێی دەوترێت Psittacidae کە یەکێکە لە سێ جۆری تووتی ڕاستەقینە. بەشێک لە جوانیەکانیان ڕەنگی گەشاوەی ناو پەڕەکانیانن: زەردی گەش، سوور، سەوزی چیمەن، شین شاهانە و پرتەقاڵی. زۆر کەس ماکاویان وەک ئاژەڵی ماڵی هەیە، بەڵام ماکاو ئارا جۆرێکە کە پێویستە لە کێویدا گرنگی پێبدرێت.
ماکاو باڵندەی قەبارە مامناوەندە، بەڵام باڵەکانی ئەوەندە گەورەن کە کاتێک دەکرێتەوە سەرنجی زۆر ڕادەکێشن. باڵندەیەکی زۆر کۆمەڵایەتین کە حەز دەکەن بە کۆمەڵ بمێننەوە، بەڵام ڕەنگە لە هەوادا جوانترین بن.
زۆر سەرنجڕاکێشە بینینی کۆمەڵێک ماکاو کە دەفڕن. لە وێنەکێشانی کەوانەیەک دەچێت لە ئاسماندا، ئەمەش یەکێکە لەو هۆکارانەی کە ئەوان یەکێکن لە جوانترین ئاژەڵەکانی جیهان. هەرچەندە ئێمە پێمان وایە ماکاوی سوور یەکێکە لە جوانترینەکان، بەڵام جۆرەکانی تریش هەن کە بە هەمان شێوە جوانن.
5. دێرنای سپی:
دێرنای سپی یەکێک لە جوانترین ئاژەڵەکانی جیهان، ڕەنگی سپی پاکە، دەنوکی ڕەش و چاوی ڕەشی گەورەیە. هەروەها پێی دەوترێت نۆدی سپی، درێژی باڵەکانی 30 بۆ 34 ئینج دەبێت و لە دەوروبەری کەنارەکانی زەریای هێمن و لە دوورگەکانی زەریای هیندی وەک ماڵدیڤ و سیشێل دەبینرێت. باڵندەیەکی تەمەن درێژە و دەتوانێت زیاتر لە 40 ساڵ بژی.
بە پێچەوانەی دێرناکانی ترەوە، هێلانە لەسەر زەوی دروست ناکات. لە ڕاستیدا دێرنای سپیی بە هیچ شێوەیەک هێلانە دروست ناکات، بەڵکو تەنها یەک هێلکە لەسەر لقە ڕووتەکانی دارێک دادەنێت. خۆشبەختانە پێی منداڵەکانی پەرەی سەندووە بۆ ئەوەی ئەندامەکانی دار بگرن. هەروەهادێرنای سپی باڵندەی فەرمی شاری هۆنۆلولویە.
6. تاووس:
تاووس ڕەسەنی ئاسیا و ئەفریقایە، بێ گومان یەکێکە لە جوانترین ئاژەڵەکانی جیهان. ڕەنگە درەوشاوە و گەوهەرییەکانی پەڕەکانی، لەگەڵ کلکی نایاب و سەرنجڕاکێشی نێرەکە، بە دڵنیاییەوە چاوی هەر بینەرێک دەگرێت. بەڵام لەبیرمان نەچێت کە ئەم هەموو جوانییە سەرسوڕهێنەرە بۆ چێژی مرۆڤ پەرەی سەندووە؛ بەشێکە لە میکانیزمی سروشتی و سەرسوڕهێنەری پەرەسەندن لەناو خودی جۆرەکەدا.
هەندێک لە زانایانی بایۆلۆجی پێیان وایە کە داپۆشینی کلکی درێژ کە بە پەڵەی چاوی ڕەنگاوڕەنگ کۆتایی دێت، پەرەی سەندووە بۆ ئەوەی ئاماژە بە گونجاوی نێرێک بکات بۆ مێینەکان. جوانی سەرسوڕهێنەری لەو شێوەیە بە دڵنیاییەوە باشە بۆ گواستنەوەی جینەکانی. تاووس سێ جۆری هەیە بە ناوەکانی Pavo cristatus و Pavo muticus وCongo peacock.
7. تریگەر ماسی شەپۆلدار بە ئاسترێ پرتەقاڵی:
ئەم ماسییە جوانە گەرمە بە شێوەیەکی نائاسایی درێژییەکەی نزیکەی پێیەک و ڕەسەنی ئاوی کەنار دەریاکانی زەریای هیندستان و زەریای هێمنە. جەستەی کەم تا زۆر هێلکەییە، زۆر نەرمە و سەرێکی گەورەیە و دەمێکی بچووکە و ددانی بەهێزی هەیە. چاوە بچووکەکانی لە نزیک سەریەتی. ئەم ماسییە یەکێکە لە جوانترین ئاژەڵەکانی جیهان.
دوو بالەی لەسەر پشتی هەیە و سێتی یەکەم لە سێ بڕبڕەی پشت پێکهاتووە کە دەتوانرێت بچەمێنرێتەوە. بڕبڕەی پشتی یەکەم بەرز دەکرێتەوە و دواتر بە بڕبڕەی پشتی دووەم یان «تریگەر» لە شوێنی خۆیدا قفڵ دەکرێت، ئەمەش ناوەکەی پێدەبەخشێت. ئەم ماسی تریگەرفیش جەستەیەکی سەوز یان قاوەیی لیمۆی هەیە و ڕیزەکانی زەرد-پرتەقاڵی دیاکۆن و پەڵەیەکی ڕەش لەسەر لقەکەی کلکی هەیە. خودی کلکەکەی پرتەقاڵییە.
هەندێک کەس ئەم ماسییە وەک ئاژەڵێکی ماڵی دەهێڵنەوە، بەڵام پێویستە بە تەنیا لەناو ئەکواریۆمێکدا بمێنێتەوە کە قەبارەکەی لانیکەم 650 لیتر بێت لەگەڵ چەندین بەردی زیندوو زور و شوێنی چۆڵ بۆ خو شاردنەوە و هەروەها پێویستت بە کەرەستەی جوڵاو هەیە بۆ ئەوەی ماسییەکه بتوانه بیانجوڵێنه.
ئەم ماسییە زۆر شەڕانگێزە بەرامبەر بە ماسییەکانی تر. بۆ خۆراکدانی ئەم ماسییە پێویستت بە جۆرەها خۆراکی وەک سکوید، کریل، ماسی بچووک و کریستاڵی پێست ڕەق بۆ ڕێگریکردن لە گەشەکردنی ددانەکانی.
8. سکارلێت پاشای مار:
ئەم مارە جوان و ناژەهراوییە لە دارستان و کێڵگەکانی سنەوبەر لە باشوور و ڕۆژهەڵاتی ئەمریکا دەبینرێت. درێژییەکەی لە نێوان 2 بۆ 4.27 پێ گەشە دەکات و نەخشێکی ڕەنگی سەرنجڕاکێشی هەیە کە ڕەنگی ڕەش، سوور، سپی، یان زەردی لەسەر جەستەیەتی و یەکێکە لە جوانترین ئاژەڵەکانی جیهان.
ئەم هێڵانە دەبنە هۆی ئەوەی کە نێچیرەکانی ئەگەری، لەنێویاندا مرۆڤ، بە هەڵە بە مارێکی مەرجانی ژەهراوی بزانن. بەڵام مرۆڤ دەتوانێت پاشای مار لە مارە مەرجانییەکە جیا بکاتەوە بە سەیرکردنی پووکەکەی کە دەبێت سوور بێت بە بەراورد بە ڕەشایی مارە مەرجانییەکە.
ڕەنگە بگوترێ مارە گەنجەکانی پاشا لە گەورەکانیان جوانترن، چونکە هێڵەکانیان سوور و ڕەش و سپی پاکن و سپییەکەی لەگەڵ تەمەندا زەرد دەبێت تا دەگاتە ڕەنگی قەیسی. هەرچەندە ماری سکارلێت دەتوانێت سەرکەوێت و تەنانەت مەلە بکات، بەڵام پێی باشترە لە چاوی دوور بمێنێتەوە و حەز دەکات لە ژێر توێکڵی سنەوبەری ڕزیو یان لەناو دار سنەوبەرەکاندا خۆی بشارێتەوە. بەڕاستی یەکێکە لە جوانترین ئاژەڵەکان.
9. بۆقی شووشەی فلیشمان:
ئەم بۆقه بچووکە و درێژییەکەی تەنها 0.8 بۆ 1.26 ئینج دەبێت، لە دارستانەکانی مەکسیکەوە تا ڤەنزوێلا و ئیکوادۆر بە شێوەیەکی بەرفراوان بڵاوبووەتەوە. ڕەنگەکەی سەوزی سووکە و پەڵەی زەرد و خاڵی ڕەشی لەسەرە. چاوی بەرزبوونەوەی زێڕین و چاویلکەی ڕەشی ئاسۆیی و خەرتومێکی بچووکی هەیە. کاتێک هەڵیدەگێڕیتەوە بۆت دەردەکەوێت بۆچی ناوی خۆی هەیە. پێستی سکی شەفافە و ئەندامەکانی ناوەوەی دەبینرێن. هەر لەبەر ئەم هۆکارەش یەکێکە لە جوانترین ئاژەڵەکان له جیهاندا.
بۆقە نێرەکان وەرزی زاوزێکردن بەسەر دەبەن کە لە کۆتایی زستانەوە تا کۆتایی پایز بەردەوام دەبێت و بەرگری لە خاکەکەیان دەکەن و بانگی مێینەکان دەکەن. دوای جووتبوون، مێینەکان تا 30 هێلکە لەسەر لای خوارەوەی گەڵایەک لەسەر جەستەیەک ئاو دادەنێن. هەردوو دایک و باوکەکە دەیانپارێزن و کاتێک کاتی دەرکەوتنی بۆقە ساواکان هات، بە سادەیی خۆیان دەخزێننە ناو ئاوەکەوە.
بۆ ئەوەی بۆقەکان بە ئاسوودەیی بخەون، زۆربەی خڕۆکە سوورەکانی خوێنیان لە جگەرەکانیان جیا دەکەنەوە. کاتێک لە خەو هەڵدەستن، خڕۆکە سوورەکانی خوێن بە شێوەیەکی ئاسایی دەست دەکەن بە سووڕانەوە و دەتوانن چالاکییە ئاساییەکانیان ئەنجام بدەن و هیچ کاریگەرییەکی نەخۆشی ئاشکرایان نەبووە، ئەمەش تەواو سەرسوڕهێنەرە.
10. ئەنیمۆنی بیدلێت:
ئەم ئەنیمۆنە دەریاییە بچووکە گوڵاوییە لە ئینگلتەرا تا دەریای ناوەڕاست و تا کەنارەکانی ئەتڵەسی ئەفریقا دەبینرێت ، یەکێکە لە جوانترین ئاژەڵەکان له جیهاندا. جەستەیەکی سووری تۆخی هەیە و 192 چەناگەی سووری گەش یان تەنانەت پەمەیی هەیە. ئەم چەناگە دەتوانن بە تەواوی پاشەکشە بکەن و پەڵەیەکی سوور یان پرتەقاڵی بەجێبهێڵن.
ئەم توانایە بەسوودە چونکە زۆرجار ئەنیمۆنەکان لە حەوزەکانی مەل و بادا دەبینرێن کە بۆ ماوەیەکی زۆر مەل و با نایەتە ژوورەوە. کاتێک کە چەناگە کراوە دەبن، دەتوانرێت تۆوی شین و بچووک تەنها لە خوارەوەیان بدۆزرێتەوە. ئەم تۆوانە پێیان دەوترێت ئەکرۆفاجیا و خانەی چەقاندنی ئەنیمۆنیان تێدایە. بەڵام هەندێک جار مرۆڤەکان ئەنیمۆنی بڕبڕەدار لە ئەکواریۆمەکانی ماڵەوەدا دەهێڵنەوە. جۆرەکانی بریتین لە:
- Loch’s Chromodoris: بە درێژایی جەستەیدا هێڵی جوانی سپی، شین سپی، شینێکی تۆخ و ڕەشی هەیە و زەبڵەکانی زەرد، پرتەقاڵی یان پەمەیی هەیە.
- Kalinga ornata: لقێکی ڕووتی هێلکەییە و لە زەریای هیندی و ڕۆژئاوای زەریای هێمن دەبینرێت. سپی یان شەفافە و پڕە لە ڕەنگی سوور و پەمەیی. تاکە لقە ڕووتێکە کە ناسراوە بە خواردنی ئەستێرەی شکاو.
- Hexabranchus sanguineus: یان سەماکاری ئیسپانی لقێکی گەورەیە و سووری گەشاوە، سوور-پرتەقاڵی یان زەردی ڕووت و یەکێکە لە جوانترین ئاژەڵەکان. ناوەکە سەماکاری فلامینکۆی خەڵک بیردەخاتەوە بەهۆی ڕەنگەکانی و شێوازی جووڵەی بەناو ئاوەکەدا لەکاتی تێکەڵاوبووندا. لە ئاوە گەرمەکانی زەریای هیندی و زەریای هێمن دەژی.
- Felimare picta: یان خوداوەندی شاهانەی دەریاکان لە دەریای ناوەڕاست و کەنداوی مەکسیک و بەشی ڕۆژهەڵاتی زەریای ئەتڵەسی باکوور دەبینرێت. جەستەی ڕەنگی شینێکی تۆخ و پەڵەدارە لەگەڵ زەردی گەشاوە.
- Pteraeolidia ianthina: یان ئەژدیهای شین nudibranch لە ناوچەی هیندستان-ئاسیای هێمن دەژی. هەرچەندە نەوجەوانانی ئەم جۆرە سپی و شینن، بەڵام گەورەکان دەتوانن شینێکی تۆخ، وەنەوشەیی تۆخ، قاوەیی زێڕین، لاڤاندەر، یان تەنانەت سەوزیش بن.
ئەنجام:
هیوادارم چێژتان لە بینینی هەندێک لە جوانترین ئاژەڵەکانی جیهان وەرگرتبێت و چاوتان بە بینینی جوانی ڕاهاتبێت، چونکە بەپێی یاسای ڕاکێشان، ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی ڕووبەڕووی جوانی زیاتر ببنەوە و، لە ئەنجامدا چێژێکی زیاتر بۆ ئێوەی ئازیز. با پێکەوە بین لە بڵاوکردنەوەی جوانی ئەم زەوییە کە جوانترین هەسارەیە لە نێو ئەو هەسارانەی کە تا ئێستا ناسراون.
