هیپۆکامپوس بەشێکە لە مێشک کە بەشدارە لە فێربوون و کارکردنی بیرەوەریدا. لێکۆڵینەوەکان لەسەر ئەم بەشەی مێشک یارمەتی توێژەرانیان داوە تێبگەن کە چۆن بیرەوەری کاردەکات. لەم بابەتەدا دەخوێنینەوە دەربارەی ئەوەی کە هیپۆکامپوس چی دەکات و چ نەخۆشییەک کاریگەری لەسەری هەیە و چۆن دەتوانرێت بەهێز بکرێت.
هیپۆکامپوس چییە؟
هیپۆکامپوس ئەو شوێنەیە کە یادەوەرییە کورتخایەنەکان دەگۆڕدرێن بۆ یادەوەرییە درێژخایەنەکان و دواتر لە شوێنێکی دیکەی مێشکدا هەڵدەگیرێن. بەپێی لێکۆڵینەوەکان، پرۆسەی گەشەکردنی خانە دەمارییەکان تا تەمەنی گەورەیی بەردەوام دەبێت، هەروەها هیپۆکامپوس یەکێکە لەو شوێنە کەمانەی مێشک کە خانەی دەماری نوێی تێدا بەرهەمدەهێنرێت.
هیپۆکامپوس یارمەتی مرۆڤ دەدات بۆ پرۆسێسکردن و وەرگرتنەوەی 2 جۆر یادەوەری:
- یادەوەری ڕاگەیاندن یان ڕوون: یادەوەری ڕاگەیاندن ئەوانەن کە پەیوەندییان بە ڕاستی و ڕووداوەکانەوە هەیە، وەک وەبیرهینانی وتارەکان یان دێڕەکانی شانۆگەرییەک.
-
یادەوەری فەزایی یان شوێن: یادەوەری فەزایی ڕێگاکان لەخۆدەگرێت. بۆ نموونە کاتێک شۆفێری تەکسی فێری ڕێگایەک دەبێت، یادەوەری فەزایی بەکاردەهێنێت. وا دیارە یادەوەرییە فەزاییەکان لە هیپۆکامپوسی ڕاستدا هەڵگیراون.
لە مانگی ئابی 2017 توێژەران لە هۆنگ کۆنگ دۆزینەوەکانیان بڵاوکردەوە کە دەریدەخەن چالاکیی فرێکوێنسی نزم لە هیپۆکامپوسدا دەتوانێت پەیوەندی کارایی لە بەشەکانی دیکەی مێشکدا دەستپێبکات. بە واتایەکی تر چالاکییەکانی ناو هیپۆکامپوس نەک تەنها کاریگەری لەسەر بیرەوەری و گەشتکردن هەیە، بەڵکو کاریگەری لەسەر کارەکانی وەک بینین و بیستن و دەست لێدان هەیە. بەم مانایە دەتوانرێت هیپۆکامپوس بە “دڵی مێشک” وەسف بکرێت.
چۆن هیپۆکامپوس تێکدەچێت؟
ئەگەر بەهۆی نەخۆشییەکانی وەک ئەلزەهایمەر یان ڕووداوێکەوە یەکێک یان هەردوو بەشەکانی هیپۆکامپس زیانیان پێ بگات، لەوانەیە مرۆڤ بیرەوەرییەکەی لەدەست بدات و نەتوانێت یادەوەری نوێ و درێژخایەن دروست بکات. لەوانەیە کەسێک نەتوانێت هەندێک شتی لەبیر به کە ماوەیەکی کەم پێش برینداربوونی هیپۆکامپ ڕوویانداوە، بەڵام هێشتا بتوانێت ئەو شتانەی لەبیر به کە ماوەیەکی زیاتر پێش برینەکە ڕوویانداوە. ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە یادەوەرییە درێژخایەنەکان لە بەشێکی جیاوازی مێشکدا هەڵدەگیرێن.
لەبیرچونەوەی جیهانی ڕاگوزەر(Transient global amnesia) جۆرێکی تایبەتی لەدەستدانی بیرەوەرییە کە لەناکاو و بەڕواڵەت لەخۆوە ڕوودەدات و دواتر تاڕادەیەک خێرا چارەسەر دەبێت. زۆربەی ئەو کەسانەی ئەم حاڵەتەیان هەیە لە کۆتاییدا یادەوەرییەکانیان بەبیر دێننەوە، بەڵام هۆکاری ئەم کێشەیە و چۆنیەتی چارەسەرکردنی ڕوون نییە. ڕەنگە زیانگەیاندن بە هیپۆکامپوس بەشداربێت. زیانگەیاندن بە هیپۆکامپوس دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی کە لەبیرت بێت چۆن لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر بگەیت. لەوانەیە کەسێک بتوانێت نەخشەی گەڕەکی منداڵی خۆی بکێشێت، بەڵام بەزەحمەت بزانێت چۆن بگاتە فرۆشگایەک لە ناوچەیەکی نوێدا.
چ نەخۆشییەک زیان بە هیپۆکامپوس دەگەیەنێت؟
هیپۆکامپوس بەشێکی هەستیاری مێشکە و کۆمەڵێک حاڵەتی بەرفراوان لەوانەش بەرکەوتنی درێژخایەن بە فشاری دەروونی زۆرەوە، دەتوانن کاریگەری نەرێنی لەسەری هەبێت. لە خوارەوە چەندین نەخۆشی و هۆکاری ناسراو دەناسێنین کە کارکردنی هیپۆکامپ تێکدەدەن.
1. نەخۆشی ئەلزەهایمەر:
هیپۆکامپوس یەکێکە لەو ناوچانەی یەکەمجار تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر دەبێت. نیشانەی سەرەتایی نەخۆشی ئەلزەهایمەر لەدەستدانی بیرەوەرییە بۆ ماوەیەکی کورت و لەگەڵ بەرەوپێشچوونی نەخۆشییەکە، هیپۆکامپوس قەبارەی لەدەست دەدات و ژیانی ڕۆژانە قورستر دەکات.
2. نەخۆشی سەرئێشە:
بەپێی لێکۆڵینەوەو پشکنینەکانی جەستە، لەسەدا 50 بۆ 75ی ئەو کەسانەی تووشی نەخۆشی سەرئێشە بوون، زیانی هیپۆکامپوسی بەرکەوتووە. بەڵام ڕوون نییە کە ئایا نەخۆشی سەرئێشە هۆکار بووە یان دەرئەنجامی ئەم برینە بووە.
3. خەمۆکی و فشار:
لە کەسانی تووشبوو بە خەمۆکی توند، هیپۆکامپ قەبارەی لەدەست دەدات. زانایان دڵنیا نین لەوەی قەبارەی بچووکی هیپۆکامپوس لە ئەنجامی خەمۆکییەوەیە یان هۆکارێکە بۆ خەمۆکی، بەڵام بەڵگە هەیە کە فشار کاریگەری نەرێنی لەسەر هیپۆکامپوس هەیە.
ئەگەر هیپۆکامپوس بچووک بێت چی ڕوودەدات؟
پێدەچێت نەخۆشییەکانی وەک ئەلزەهایمەر و خەمۆکی و فشار پەیوەندییان بە هیپۆکامپێکی بچووکترەوە هەبێت. دەتوانرێت قەبارەی هیپۆکامپوس بەکاربهێنرێت بۆ دیاریکردنی پێشکەوتنی نەخۆشی ئەلزەهایمەر. بەپێی هەندێک لە توێژەران، هیپۆکامپوسی ئەو کەسانەی تووشی خەمۆکی بوون دەتوانێت تا 20% بچووک بێتەوە. توێژینەوەکان لەسەر مەیموونەکان دەریانخستووە کە قەبارەی هیپۆکامپ تا 54% بۆماوەییە. بەڵام هیپۆکامپوس تا تەمەنی گەورەیی بەردەوامە لە بەرهەمهێنانی دەمارەکان، بۆیە ئەم پەیوەندییە ڕوون نییە. جگە لەوەش ڕوون نییە کە قەبارەی بچووکی ئەم بەشەی مێشک هۆکارێکی بنەڕەتییە بۆ هەندێک نەخۆشی یان دەرئەنجامی ئەوانە.
چۆن هیپۆکامپوس بەهێز بکەین؟
1. وەرزشکردنربۆ بەهێزکردنی هیپۆکامپوس:
لە ساڵی 2016 زاناکان پێداچوونەوەیان بە توێژینەوەکاندا کرد لەسەر کاریگەرییەکانی وەرزشکردن لەسەر نەخۆشی بیرچوونەوە و پیربوون و ڕایانگەیاند کە وەرزشکردن لە تەمەنی پیریدا دەتوانێت توانای ئەم پێکهاتەیە بۆ بەرهەمهێنانی خانەی دەماری نوێ بەرز بکاتەوە. وەرزشکردن بیرەوەری دەپارێزێت و بە ئەگەرێکی زۆرەوە باشتر دەکات. تا ئێستا ئەمە چۆن ڕوویدا ڕوون نییە. سەرەڕای ئەوەش، زۆرێک لە گۆڕاوەکان کاریگەرییان لەسەر دەرئەنجامەکە هەیە و لێکۆڵینەوەی زیاتر پێویستە بۆ پشتڕاستکردنەوەی هەر دۆزینەوەیەک.
دەتوانیت بە وەرزشکردن دەمارە نوێیەکانی هیپۆکامپ دروست بکەیت. بەپێی ئامارەکانی کۆمەڵەی توێژینەوە و خۆپاراستن لە نەخۆشی ئەلزەهایمەر، وەرزشی بەردەوام دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە نەخۆشی ئەلزەهایمەر تا 50% کەم بکاتەوە. زۆربەی ڕاهێنانەکان یارمەتی مێشک و هیپۆکامپوس دەدەن بە جۆرێک لە جۆرەکان کاربکەن. ئەگەر بەدوای وەرزشێکدا دەگەڕێیت کە بۆ مێشکت باش بێت، ئەوا ئایرۆبیک بژاردەیەکی زۆر باشە.
جۆرە جیاوازەکانی ئایرۆبیک بریتین لە:
- پیاسەکردن؛
- ڕاکردن؛
- پایسکلسواری؛
- مەلەکردن؛
- بۆکسێن؛
- بەلەم سواری؛
- سەما.
2. خواردنی خۆراکی تەندروست بۆ بەهێزکردنی هیپۆکامپوس:
خۆراکی تەندروست ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە باشترکردنی بیرەوەری. ئەمەش واتە ئەگەر بتەوێت توانای فێربوونت زیاد بکەیت، پێویستە خواردنی خێرا ببڕیت! لە خوارەوە چەند نموونەیەک لەو خۆراکانە دەخەینەڕوو کە سوودبەخشن بۆ بەهێزکردنی مێشک.
ماسی:
زۆرجار گۆشتی ماسی لە سەرووی لیستی سوودبەخشترین خۆراکەکان بۆ بیرەوەری دەبینین. مێشک ئەو ترشە چەورییە ئۆمیگا 3 کە لە ماسیدا هەیە بەکاردەهێنێت بۆ بەهێزکردنی پێکهاتەی خانەکان و ئاماژەدان.
بلوبێری:
بلوبێری لە زۆر ڕووەوە سوودی بۆ جەستە هەیە. زیانەکانی DNA کەم دەکاتەوە و دەتوانێت ڕێگری لە نەخۆشییەکانی دڵ بکات. لە هەمووی خۆشتر ئەوەیە کە دەوترێت بلوبێری زۆرترین ڕێژەی دژە ئۆکسانی تێدایە لە هەموو میوەکان کە ئەمەش بۆ مێشک و کارکردنی بیرەوەری زۆر گرنگە.
قاوە:
قاوە چەند سوودێکی ئاشکرای هەیە. زیادکردنی ئاستی سیرۆتۆنین بە خواردنەوەی کوپێک قاوە وامان لێدەکات لە بەیانیاندا توڕە نەبین! یەکێکی تر لە سوودەکانی قاوە ڕێژەیەکی زۆری دژە ئۆکسانە. وەک وتمان دژە ئۆکسێنەرەکان یارمەتی باشترکردنی بیرەوەری و کارکردنی گشتی مێشک دەدەن.
شوکولاتەی تۆخ:
ئەگەر حەزت لە ماسی و بلوبێری و قاوە نییە، ئەوا بژاردەی دیکە هەیە. شوکولاتەی تۆخ دەردانی دۆپامین زیاد دەکات، دۆپامینیش زۆر باشە بۆ فێربوونی خێرا و بیرەوەری. لەگەڵ ئەوەشدا شوکولاتەی تۆخ دژە ئۆکسێنەر دەردەدات، واتە پێویست ناکات چیتر هەست بە تاوانباری بکەیت لە خواردنی شوکولاتەدا!
3. مێشکت ڕابهێنە بۆ بەهێزکردنی هیپۆکامپوس:
تا ئەو کاتەی کە ئێمە بە تەواوی گەشە دەکەین، ملیۆنان ڕێڕەوی دەماری پێگەیشتوومان هەیە. هەر لەبەر ئەمەشە، لەگەڵ تێپەڕبوونی کات و تەمەنتدا، چارەسەرکردنی ئەو کێشانە ئاسانتر دەبێت کە پێشتر تووشی بوون. تا زیاتر ڕێڕەوی دەماری دروست بکەین، دروستکردنی نوێ ئاسانتر دەبێت. دەبێ بپرسیت چۆن ئەم کارە دەکەین؟ لە خوارەوە 3 نموونەی ستراتیژییەکانی ڕاهێنانی مێشکمان ناساندووە بۆ دروستکردنی ڕێڕەوی دەماری نوێ:
چارەسەرکردنی مەتەڵ و خشتەکان:
مەتەڵەکانی وشەی بڕاو پەیوەندی نوێ لە نێوان خانە دەمارییەکان هان دەدەن.
گەڕانەوە بۆ ماڵەوە بە ڕێگایەکی نوێ:
چۆن هاتووچۆ دەکەیت؟ بە ئۆتۆمبێل یان گواستنەوەی گشتی؟ هەموو ڕۆژێک ڕێگایەکی نوێ بگرنەبەر بۆ هاتنەوە و گەڕانەوە بۆ شوێنی کارەکەت. ئەمەش دەتوانێت قۆڵۆنی مێشک چالاک بکات، کە ئەو بەشەی مێشک بەرپرسە لە پرۆسێسکردنی زانیارییەکان. هەروەها دەتوانێت هیپۆکامپوس هان بدات.
بەرنامەکانی ڕاهێنانی مێشک یان یارییە ئۆنلاینەکان:
سەدان بەرنامە هەیە کە بۆ هاندانی کارکردنی مێشک و هیپۆکامپ داڕێژراون. ئەم بەرنامانە بە بەرزکردنەوەی توانای چارەسەرکردنی کێشەکان، خێرایی پرۆسێسکردن، ماوەی سەرنجدان و بیرگە ئەم کارە دەکەن.
ڕای ئێوە چییە؟
تا ئێستا بیرت لەوە کردۆتەوە کە هیپۆکامپوسی مێشکت بەهێز بکەیت؟ کام لە پێشنیارەکانی ئەم بابەتە پەیڕەو دەکەیت؟ تکایە بیروڕاکانتان سەبارەت بە هیپۆکامپوس و بەرزکردنەوەی لەگەڵ ئێمە و بەکارهێنەرانی ئازیزمان باس بکەن.
